Konu: 4.Sınıf Dil Bilgisi Konuları

[Uyanan Gençlik]

ZIT (KARŞIT) ANLAMLI SÖZCÜKLER:

Gülmek, üzülmek, üzüntü, ileri, aşağı, beyaz, az, güzel, dolu, iyi, çalışkan, akıllı
 Bu sözcüklerden anlam yönünden aşağıdaki sözcüklerin tersi olan sözcükleri bulup aşağıdaki sözcüklerin karşısına  yazınız.

Geri: ........................
Deli: ......................
Tembel: .........................
Sevinç: .....................
Yukarı: ..............
Sevinmek: ..............................
Ağlamak: ..........................
Siyah: ........................
Boş: ..........
Çok: ............
Çirkin     : ...............................
Kötü      : ..........................

Anlamları, birbirine karşıt olan sözcüklere karşıt anlamlı sözcükler denir.


Geniş Bilgi için You are not allowed to view links. Register or Login


SÖZCÜĞÜN SÖZLÜK VE MECAZ ANLAMI


Her sözcüğün sözlükte belirli bir anlamı vardır.
Anlatımda sözcükleri sözlükteki anlamlarıyla kullanırız

Gül hepimizin sevdiği bir çiçektir. Bu cümlede gül bir bitkidir. Sözlük anlamıyla kullanılmıştır.

Adam aç ve yorgundu.Bu cümlede aç sözcüğü hangi anlamda kullanılmıştır?
Bu anlam sözcüğün asıl (ilk) anlamı mıdır?
   
Sözcüklerin sözlükte belirtilen anlamlarıyla kullanılmasına sözcüğün sözlük anlamı denir.

Geniş Bilgi için You are not allowed to view links. Register or Login
   

Aşağıdaki cümlelerde koyu harflerle yazılan sözcüklerin hangi anlamda kullanıldıklarını yazınız.
 
Gülü seven dikenine katlanır. .......................

Ne aç adam. .........................................

Üzüm üzüme baka baka kararır......................

Ayağını çıkar. ..................................................


Sözcüklerin sözlükte belirtilen asıl anlamından başka anlamda kullanılmasına mecaz anlam denir.


Geniş Bilgi için You are not allowed to view links. Register or Login


SÖZCÜKLERİN TERİM ANLAMI

Bazı sözcükler bir bilim, meslek ve sanat dalıyla  ya da bir konu ile ilgili özel bir kavramı belirtir.
   

Aşağıdaki sözcüklerin hangi bilim, sanat veya meslek dalıyla ilgili olduğunu karşılarına yazınız.

Roman, öykü, şiir, masal, destan, makale, tiyatro                         : .................................................................

Uyak, dize, kıta, beyit                                                                  : .................................................................

Dram, trajedi, komedi, sahne, perde, dekor                                  : .................................................................

Basınç, hız, elektrik, ışık                                                              : .................................................................

Artı, eksi, toplama, çıkarma, çarpma                                            : .................................................................

Dağ, ova, deniz, göl, kent, köy                                                    : .................................................................


Bir bilim, sanat, spor, askerlik ya da meslek dalıyla ilgili özel ve belirli bir kavramı anlatan sözcüklere Terim Anlam denir.

Geniş Bilgi için You are not allowed to view links. Register or Login


SÖZCÜKLERİN DEYİM ANLAMI


Deyim, iki ya da daha fazla sözcüğün gruplaşarak sözlük anlamından başka (mecaz) anlamda, kalıplaşmış biçimde kullanılan söz gruplarıdır.

Aşağıdaki cümlelerde bu tanıma uyan söz gruplarını bulup hangi anlamda kullanıldıklarını yazınız.

Bu sözlerinle yüreğime su serptin. ..............................

O, gözünü budaktan sakınmaz bir delikanlıydı. .....................................

Onu görünce dizlerinin bağı çözüldü. ......................

Nihayet baklayı ağzından çıkardı.  ..............................

Arkadaşına el ediyordu.  ...........................................................

Her anne çocuğunu bağrına basar.  ....................................


Geniş Bilgi için You are not allowed to view links. Register or Login

[Uyanan Gençlik]

TÜRKÇE’DE SESLER VE HARFLER

Türkçe’de 29 tane ses vardır. Bu sesleri karşılayan, onların sembolleri olan 29 tane de harf vardır.

Alfabemizdeki harfleri sırasıyla aşağıdaki boşluğa yazınız...............
   
Bu seslerden hangileri tek başına söylenebiliyor? ..............

Tek başına söylenemeyen sesler hangileridir?       ..................


Tek başına söylenebilen harflere ünlü(sesli), tek başına söylenemeyen harflere de ünsüz(sessiz)
harfler denir.
     

ÜNLÜ HARFLER VE ÇEŞİTLERİ

ÜNLÜ HARFLER:

a, e, ı, i, o, ö, u, ü (8 tane)
   

              DÜZ       YUVARLAK

         GENİŞ    DAR      GENİŞ      DAR

KALIN   a     ı         o        u

İNCE    e     i         ö        ü


ÜNLÜ HARFLERLE İLGİLİ KURALLAR


   A : BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU :

Aşağıdaki sözcüklerde bulunan ünlü (sesli) harfleri kalınlık incelik bakı-mından inceleyiniz.

 SO - RU - LA - RI - MIZ  ,  BA - KIM - SIZ - LIK ,  ÖY - KÜ - LE - Rİ - MİZ ,  SÖY - LEN - Tİ - LER

Nasıl bir sonuca ulaştınız? ..........

Türkçede bir sözcüğün birinci hecesinde kalın (ağzın ön tarafından çıkan) bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa,
diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince (ağzın ön tarafından çıkan) bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük gibi. Buna büyük ünlü uyumu adı verilir.

Dilimizdeki ekler, sözcüğün son ünlüsüne uyar; sözcüğün son ünlüsü nasılsa, gelen ekin ünlüsü de öyle o-lur. Bu özellik büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler için de geçerlidir:

      Çiçek - lik ,  çocuk - lar  ,  çiçek - ler  ,  misafir - e  , misafir - ler  ,  derman - sız
   
NOT : Aşağıdaki sözcükleri inceleyiniz. Aynı özellik bu sözcüklere getirilen eklerde de var mı?

Görüş - (ü) yor  ,  bakar - ken  , akşam -leyin  , yarın - ki  , ekşi - mtırak , meslek - taş  , dayım -gil
Bu ekleri başka sözcükler üzerinde deneyiniz.


Bu ekler, ünlüleri değişime uğramadan, sözcüğe olduğu gibi eklenir. Böylece büyük ünlü uyumuna aykırı kullanımlar ortaya çıkar.


BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU İLE İLGİLİ ÖZELLİKLER

a)    Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
                                bu , baş , dört , tank

b)    Aslı Türkçe olan ancak zamanla ünlüleri söyleyişle değişen az sayıdaki sözcük büyük ünlü uyumuna uy-maz.
                  Ana          anne                        alma   ---   elma                        karındaş------ kardeş
                 ınanmak-- inanmak                  şışman---   şişman                       kangı     -----  hangi

c)    Büyük ünlü uyumuna aykırı sözcükler dilimize yabancı dillerden gelmiştir.
                 İnsan   , dünya,    gazete,   sinema...... gibi.

d)    Kimi yabancı sözcükler, dilimize girdikten sonra uyuma girmiştir.
        Divar----- duvar,  zeytun-------- zeytin ...... gibi.

e)    Bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Gerekirse bileşik sözcüklerde uyum, bileşiği oluşturan sözcüklerde ayrı ayrı aranır.
               
Gece + kondu, bilgi + sayar,  deli + kanlı ..... gibi.

[Uyanan Gençlik]

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

Bir sözcüğün ünlülerinin düzlük-yuvarlaklık, genişlik- darlık yönünden uyumudur
Bu uyum iki biçimsel özellik gösterir:
     
1- Bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü ( a, e, ı, i ) varsa, diğer hecelerdeki ünlüler de düz olur:
                   d i n l e y i c i              k ı z a r m a
           
Not : Bu uyumu ararken öncelikle sözcüklerin büyük ünlü uyumuna uyup uymadığına bakılmalıdır.
   
Aşağıdaki düz ünlülerden sonra hangi ünlülerin gelebileceğini karşılarına yazınız.
                   
A :  ....................,         
e :    .........................  ,   
ı :    ............................    ,   
i :         ..........................
     
2- Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü (o, ö, u, ü) varsa, bundan sonra gelen hecelerin ünlüleri ya düz- geniş ( a, e ) ya da dar- yuvarlak ( u, ü) olur.
Bu uyumu ararken de yine büyük ünlü uyumuna uyup uymadığına bakılmalıdır.

 O’ dan sonra u, a  ,   
Ö’ den sonra ü, e ,     
U’ dan sonra  u, a   ,   
Ü’ den sonra  ü, e ünlüleri gelir.

Aşağıdaki sözcükleri inceleyiniz.
   
S o r u,  o d a  ,  g ö c e k   , ö k s ü z  ,   k u r u   ,  b u d a k    ,    b ü y ü k    ,    g ü n e ş   
   
Not : Bir sözcükte küçük ünlü uyumu aranırken, her hecenin kendinden sonraki heceyle uyumlu olup olmadığına bakılmalıdır.
           
 “Oğulları, boyacı, ufaklık” sözcüklerini bu şekilde inceleyiniz.
   

EKLERİN KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU İLE İLGİLİ BAZI ÖZELLİKLERİ

     * - (i)yor  eki, hiçbir zaman küçük ünlü uyumuna girmez:       
                                      u y u - y o r,  g e l - l - y o r ,  y a z - ı - y o r,   g ö r - ü - y o r
     *  Büyük ünlü uyumuna aykırı olan -ki eki son hecesinin ünlüsü “ü” olan sözcüklerde küçük ünlü uyumuna girer:   
                                                           bugün - kü   ,   dün - kü


TÜRKÇE SÖZCÜKLERİN KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU İLE İLGİLİ ÖZELLİKLERİ
   
 *  “o,ö” ünlüleri, Türkçe sözcüklerin yalnızca  ilk hecelerinde  bulunur:
                   
 ö l ü m,   k ö m ü r ,    o d u n ,    d o l u
     
Öteki hecelerinde “o,ö” ünlüleri bulunan sözcükler,yabancı dillerden gelmiştir. Bu sözcükler küçük ünlü uyumuna uymaz:
         
o t o b ü s  ,   s a l o n   ,   h o r o z    ,   d o k t o r .... gibi.
   
 *  Türkçe’de içinde “b,m,v” ünsüzleri bulunan sözcüklerin bir bölümü küçük ünlü uyumuna uymamaktadır:
         
k a b u k,  y a ğ m u r ,   y a m u k ,  y a v u z ,  k a v u n ,  k a v u r m a k ... gibi.
     
*  Küçük ünlü uyumuna aykırı sözcükler yabancı dillerden gelmiştir:
         
k a b u l ,  m ü h i m ,  m ü z i k  ,  a l k o l
     
*   Bileşik sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz: eğrelti + otu,  Çukur + ova,  Kızıl + ay, dedi + kodu


ÜNLÜLERE İLİŞKİN SES OLAYLARI
     
1- ÜNLÜ (HECE) DÜŞMESİ :
Dilimizdeki kimi sözcükler çekimlenirken ya da türetilirken ünlülerinden birini yitirir; bu ses olayına ünlü düşmesi ( hece düşmesi) denir.
     
 Sözcüklerdeki bu ses düşmesi değişik nedenlerden kaynaklanır:
     
*  İki heceden oluşan bazı  sözcüklerin sonuna, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, ikinci hecedeki ünlü harf düşer.
     
Aşağıdaki sözcüklere ünlü ile başlayan birer ek getiriniz.

       Alın : ............. , 
boyun : .................. ,
oğul  : .................... ,
göğüs : .................... ,
burun : .................
emir : ............. , 
sabır   : .................. ,
keşif : ..................... ,
akıl    : ....................
     

*  Bazı fiillerden “-i , -im , -inti , -ik , -il” yapım ekleriyle yeni sözcükler türetilirken fiillerin ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer.
     

Aşağıdaki sözcüklere bu eklerden uygun olanını getiriniz.
        Devir : ...................... , ayır : ...................... , sıyır : ............................ , savur : ...............

*  Bazı adlardan -le ekiyle fiil türetilirken sözcüğün son hecesindeki ünlü düşer:
     
 yumurta  - la : ...................................... ,  koku  - la : ............................... ....., sızı  - la  : ................
     

*  “Sarı” sıfatından “-er” ekiyle fiil türetirken ikinci ünlünün düştüğü görülür: Sarı -ar : ...................................
   
 *  Bazı sözcüklerin iç seslerinde ünlü düşmesi olur. Bunlar yazıda her iki biçimiyle de gösterilebilir:
       
şurada - şurda , dışarıda - dışarda , ileride - ilerde , nerede - nerde , satılık - satlık ..... gibi.
     
*  Ünlü ile biten bir sözcük ünlü ile başlayan başka bir sözcükle birleşirken ünlülerden biri düşürülür. Bu ses olayına “aşınma” denir:
         
Kahve + altı : ......................... ,  ne  + için : .................... ,  ne  + asıl : ...................... , ne + edeyim : ...........................
     

*  Kimi bileşik sözcüklerde, sözcük içindeki benzer hecelerden ya da ünlülerden biri, birkaçı düşer. Bu türden hece düşmesi olayına “orta hece yitimi” denir:
   
Pazar + ertesi : ....................... , Cuma + ertesi : ......................... , posta + hane : ...................... , biri + birine: ................
 

2 - ÜNLÜ DARALMASI :
“- yor” eki eklendiği sözcüklerin sonundaki “a ,e” geniş ünlülerini darlaştırarak onları “ı,i,u,ü”  ye
 dönüştürür. Bu ses olayına “ ünlü daralması” denir:
         
sakla  + yor  : ......................... ,
dile + yor : ......................... ,
kutla + yor : .......................... ,
bekle + yor : ...................
 

[Uyanan Gençlik]

YAPILARINA GÖRE SÖZCÜK TÜRLERİ

Basit Sözcükler

Yapım eki almamış, kök durumundaki sözcüklere “basit sözcük” denir.

Kök durumundaki sözcüklere çekim eki geldiğinde, sözcüğün yapısında bir değişme olmaz.
diş                 dişler    (diş – ler)               dişlerim    (diş – ler – im)
basit              basit       K    ç.e.                 basit        K    ç.e.  ç.e.

kork–             korkmuşlar    (kork – muş – lar)
basit                   basit           K      ç.e.    ç.e.


UYARI: Yalnızca çekim eki almış sözcükler basit sözcüktür.
Defterler, gelmiştiniz, odalarda...


Türemiş Sözcükler


Yapım eki getirilerek türetilen yeni anlamlı sözcüklere “türemiş sözcük” denir.
Türemiş sözcükte en az bir tane yapım eki bulunur.
Türemiş sözcüklere “gövde” de denir.

NOT: Türemiş sözcüklerde, sözcüğün kökü ile gövdesi arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır.

kök  +  yapım eki            Kök  +  yapım eki  +  yapım eki …
türemiş sözcük                         türemiş sözcük
     (gövde)                                    (gövde)

şarkıcı          (şarkı–cı)
soygun         (soy–gun)
örtülü            (ört–ü–lü)
görüştür–      (gör–üş–tür–)
sızla–           (sızı–la–)
sessizlik       (ses–siz–lik)
kırılgan          (kır–ıl–gan)
Türkçe          (Türk–çe)
kulaklık         (kul–ak–lık)
susa–           (su–sa–)
şakalaş–       (şaka–laş–)
çınlat–          (çın–la–t–)

UYARI: Bir sözcüğün türemiş sayılabilmesi için; kök ile gövde arasında bir anlam bağının bulunması gerekir.


ÖRNEK:
YOL      : Bir yere gitmek için geçilen yer.          (Basit)

YOLCU: Yola  giden kimse                                (Türemiş) Kök ile gövde arasında anlam bağı var.

ÖRNEK:
“BALIK” sözcüğü türemiş değildir.
“BAL” ile  “BALIK” arasında anlam bağı yoktur.


Birleşik Sözcükler:


Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere “birleşik sözcük” denir.

* Tür kayması yoluyla oluşan birleşik sözcükler
biçerdöver, uyurgezer (insanlar)

* Ses değişimi yoluyla oluşan birleşik sözcükler
cumartesi  (cuma ertesi), kahvaltı  (kahve altı), sütlaç  (sütlü aş), niçin (ne için), nasıl (ne asıl)

* Anlam kayması yoluyla oluşan birleşik sözcükler

Birinci sözcük anlamını kaybeder.
sivrisinek, köpekbalığı, ateşböceği, Eskişehir

İkinci sözcük anlamını kaybeder.
Kafatası, gökkuşağı, gözbebeği, gökyüzü

Her iki sözcük anlamını kaybeder.
hanımeli (çiçek), keçiboynuzu (bitki), aslanağzı (çiçek), suçiçeği (hastalık), akbaba (kuş)

Birleşik sözcükler belirtisiz ad tamlaması biçiminde olabilir.
gökkuşağı, hanımeli, aslanağzı, atasözü

Birleşik sözcükler sıfat tamlaması biçiminde olabilir.
Eskişehir, Uludağ, Akdeniz, sivrisinek, kırkayak, boşboğaz, açıkgöz, pisboğaz

Birleşik sözcükler ad + fiil biçiminde olabilir.
bilgisayar, uçaksavar, vatansever, imambayıldı, gecekondu, ağaçkakan, ateşkes, mirasyedi, gökdelen

Birleşik sözcükler fiil + ad biçiminde olabilir.
yanardağ, atardamar, akarsu

Birleşik sözcükler fiil + fiil biçiminde olabilir.
tutkal, çekyat, kapkaç, biçerdöver, uyurgezer

Birleşik sözcükler yansıma sözcüklerden oluşabilir.
gırgır, civciv, cızbız, hırgür, dırdır

[Uyanan Gençlik]

Konuşur ya da okurken cümle içindeki bazı sözcükleri diğer sözcüklerden daha baskılı daha şiddetli bir ses tonuyla söyleriz. Aynı şekilde bir sözcüğü de söylerken hecelerden birini diğerlerinden daha baskılı söyleriz.

Konuşur veya okurken sesimizin hep aynı şiddette olmadığını aşağıdaki cümle ve sözcükler üzerinde deneyerek görünüz.
   
Bugün okula arkadaşım geldi.

Buna göre vurgu,"cümle vurgusu" ve "sözcük vurgusu" olmak üzere ikiye ayrılır.   


1- SÖZCÜK VURGUSU      :


İkiden fazla heceli yer adlarında vurgu sondan başa doğru en güçlü hecede olur.
Güçlü hece ................................................ veya sonu .......................biten hecedir.

Aşağıdaki sözcüklerin vurgulu hecelerini belirledikten sonra karşılarındaki ekleri geti-rerek yeniden okuyunuz.
         
Kapı -cı    (kapıcı),  otur-sa   (otursa),   koşacak-tı    ( koşacaktı)

Nasıl bir değişiklik oldu? 

 "-me,-mi, -im,-sin,-dir,-iz,-siniz" eklerinde ve "ile,ise,idi,imiş,iken" sözcüklerinin ek biçimlerinde de aynı durumun olup olmadığını bu ekleri değişik sözcüklere getire-rek deneyiniz.

   Bu ekler vurgu almaz.

Not:

ek heceli kelimelerde vurgu aranmaz.

İki heceli kelimelerde vurgu genellikle son hecede olur.
Osman , Okul , Kapı

Pekiştirme ekleri alan kelimelerde pekiştirme ekleri vurguludur.
Dümdüz, Sapsarı, Masmavi

Birleşik sözcüklerde vurgu birimi sözcük üzerindedir.

Anayasa, Hanımeli

İki heceli yer adlarında vurgu ilk hecededir. Sinop, Urfa


2- CÜMLE VURGUSU    :


Aşağıdaki cümlelerde önemle belirtilen durumu karşıları-na yazınız.
Hangi sözcüklerin daha şiddetli okunduğunu belirtiniz.

Ben bugün köye gidiyorum. Önemle belirtilen .............................................
Ben köye bugün gidiyorum. Önemle belirtilen .............................................
Bugün köye ben gidiyorum. Önemle belirtilen .............................................
   
O Halde Cümlede Vurgu:
Bir cümlede bir sözcüğün diğerlerine oranla daha baskın söylenmesidir.

Bir cümle fiil cümlesi ise vurgu yükleme en yakın sözcüktedir.

Yarın Ankara'ya otobüsle gideceğiz.(Araç kavramı vurgulanmış)

Yarın otobüsle Ankara'ya gidiyoruz. (Yer)