Türkçede “etken ortaç” kavramı ile ifade ettiğimiz “ism-i fâ‘il” yapısı ve “edilgen ortaç” kavramı ile karşıladığımız “ism-i mef‘ûl” yapısı hem sulâsî mucerred, hem de sulâsî mezîd fiillerden elde edilen yapılardır.
Sulâsî mucerred fiillerde fiili yapan, eylemi gerçekleştiren isim elde edilmek istendiğinde “fâ‘il” kalıbı; fiilin ifade ettiği işten etkilenen varlığı göstermede “mef‘ûl” kalıbı kullanılır. Önce ism-i fâ‘il konusunu görelim:
İsm-i Fâ‘ilİsm-i fâ‘il (etken ortaç), fiilden türeyen ve işi yapanı gösteren kelimedir. Sulâsî mucerred fiillerde, fiilin ٌِ(fâ‘ilun) formuna uyarlanmasıyla elde edilir.
Fiil, bu yapıya girince artık bir isme dönüşmüş olur ve mastar köküne -en, -an, -ar, -er, -ci, -cı, -man, -men, -gin, -kin, -gün, -kün gibi ekler ilave edilerek anlamlanan yeni bir kelime olur. Daha önce ifade ettiğimiz gibi, fiilin bu yapısı bazen şimdiki zaman anlamı vermede de kullanılır.
İster geçişli, ister geçişsiz olsun bütün sulâsî fiiller bu kalıba uyarlanabilir. Fark edileceği üzere bu yapıda ziyade harf, “fâu’lfi‘l”den sonra getirilen bir elif harfidir. Bu yapıda bir kelimenin anlamı için sözlük kullanılacağında, üçlü
fiil kökünü bu ziyade harfi atmak suretiyle elde edeceğinizi biliyorsunuz.
َİsm-i Mef‘ûlİsm-i mef‘ûl (edilgen ortaç), fiilden türeyen ve fiilin ifade ettiği işten etkileneni gösteren kelimedir.
İsm-i mef‘ûl, sulâsî mucerred fiillerde fiilin, (mef‘ûlun) formuna uyarlanmasıyla elde edilir.
İsm-i mef‘ûl formuna uyarlanabilen fiiller, sadece nesne alabilen, yani geçişli olan fiillerdir. Nesne almayan fiillerin, ism-i mef‘ûl formunda türeyeni pek bulunmaz.
Bu kalıptan bir sözcük, ilgili fiilin edilgen mastar köküne –en, -an, -miş, -mış, -muş, -müş, -li, -lı gibi ekler ilave edilerek anlamlandırılabilir.
Bildiğiniz gibi muzâri form, hem geniş zaman kipi hem de şimdiki zaman kipi için kullanılmaktadır.
Bir eylemi içinde bulunduğumuz an itibariyle yapmakta olduğumuzu ifade için ism-i fâ‘il ve ism-i mef‘ûl yapılarından yararlanılabileceğini biliyorsunuz. Her iki yapı, istendiğinde sadece şimdiki zaman anlamı ifade etmek üzere de kullanılabilir.
İsm-i fâ‘il olan kelime, hem merfû, hem mansûb hem de mecrûr durumda tekil, ikil, çoğul olarak çekimlenebilir.
İsm-i fâ‘il → Kâtib
İsm-i mef‘ûl → Mektûb
0 Yanıt
1637 Gösterim