Konu: İzhâr (Soru - Cevap)

[Asilzade]

S.1 : İlmi nahvin vazıı kimdir?
C.1 : Hz. Ali Efendimizin emri ile, Tabiinden olan Ebu Esved ed-Düelî Hazretleridir.
S.2 : Bir kitaba (şeye) başlamadan önce bir tâlibin bilmesi gereken kaç şey vardır, bunlar nelerdir?
C.2: Bunlar yedi şeydir. Üçü vacibtir. Dördü caizdir.
Vacib olanlar:
1- Besmele
2- Hamdele
3- Salvele

Caiz olanlar:
1- İsmi Kitap
2- Fenn-i Kitap
3- Tâ’dâdı Fusul
4- Tebyîni Garaz.
S.3: İlmi nahvin tarifi, mevzuu ve gayesi nedir?
C.3: Tarifi: وهو علم يعرف به احوال الكلمة العربية من حيث الاعراب والبناء
Îrab ve Binâ cihetinden Arabî Lafızların halleri kendisi sebebiyle bilinen bir ilimdir.
S.4: Mevzuu: Îrab ve Binâ cihetinden Arabî lafızlardır.
C.4: Gayesi: Îrab ve Binâ cihetinden lisanı hatadan korumaktır.
S.5: İzhar-ul  Esrar kitabının Musannifi kimdir?
C.5 : Asıl adı Mehmet’tir. Fakat ‘İmam Birgivi’ diye meşhurdur. Balıkesirli dir.
S.6 : İzhar kitabı kaç kısımdır?
C.6 : Üç kısımdır. 1- Âmil 2- Mâmül 3- Îrab
S.7: Kelimenin tarifi nedir, kaç kısımdır?
C.7 : وهى اللفظ الموضوع لمعنى مفرد
Müfret bir manaya vaz edilmiş lafızdır. Ve üç kısımdır. İsim Fiil Harf.
S.8 : Fiil, İsim ve Harfin tarifleri nelerdir.
C.8 : Fiil : ما دل بهيأته وضعا على احد الازمنة الثلثة
Heyeti vaz’iyesiyle üç zamandan biri üzerine delalet eden kelimedir.

İsim : ما دل على معنى مستقل بالفهم غيرَ مقترن باحد الازمنة الثلثة
Üç zamandan birine yakın olmaksızın anlaşılmakta müstakil olan bir mana üzerine delalet eden kelimedir.

Harf : ما دل على معنى غيرِ مستقلٍ بالفهم بل آلة لفهم غيره
Anlaşılmakta müstakil olmayıp bilakis başkasının anlaşılmasına alet olan bir kelimedir.
S.9: İsmin hassaları nelerdir, amil olan ve olmayan isme birer misal veriniz.
C.9: Tenvinin, Harfi Cerrin, Lam-ı Tarifin dahil olması ve İsmin Mübteda, Fail ve Muzaf olmasıdır.
S.10 : Fiilin hassaları nelerdir?
C.10: Bazıları şunlardır; لما – لم – إنْ – سوف – س – قد   emri gaib için olan ‘lam’ ve nehiy için olan ‘lam’ dır.
S.11: Amilin tarifi ve taksimatını yapınız.
C.11 : ما اوجب بواسطةٍ كونَ آخر الكلمةِ على وجهٍ مخصوصٍ من الإعراب
Bir vasıta sebebiyle kelimenin ahirinin iraptan olan bir nevi ile mureb olmasını iktiza eden şeydir.
TENBİH: Vasıta ile murat; Muktezâi İraptır. Yani isimler üzerine gelen muhtelif (değişik) manalardır. Bu manalar Failiyyet, Mefuliyyet ve İzafettir.

AMİLİN TAKSİMATI

Amil Elli Sekiz tane Lâfzî İki tane Manevî olmak üzere 60 tanedir Lafzî olanlar da Semaî ve Kıyasî olmak üzere ikiye ayrılır. Semâî olanlar kırk dokuz tane olup beş nevidir; Kıyasî olanlar dokuz tanedir.

S.12: İsimlerde Mukteza-i Îrab kaçtır ve nelerdir?
C.12: Üçtür:
1- Failiyyet,
2- Mefuliyyet,
3- İzafettir ki ismin muzafun ileyh olmasıdır. Mesela: ضرب زيدٌ غلامَ عمرٍو denilince ضرب amildir. زيدٌ faildir, failiyyet alameti zammedir. غلامَ mefuldür, mefuliyyet alameti fethadır. Aynı zamanda غلامَ lafzı ‘ismi muzaf’ tır  عمرٍو kelimesine muzaf olmuştur, ve عمرٍو   muzafun ileyhtir izafet alameti kesredir.
S.13: Fiillerde (Muzari) Mukteza-i İrab nedir?
C.13: Mukteza-i İrab fiillerde İsmi faile tam bir benzerlikten ibarettir. Bu da yalnız fiili muzaride bulunur. Çünkü fiili Muzari ismi faile lafzen, manen ve isti’malen benzer.
S.14: Fiili Muzari niçin mureptir? İzah ediniz.
C.14: Fiili Muzari isme benzer isimler mureb olduğu için fiili Muzari de murebtir.

[Asilzade]

FİİLİ MUZARİ’NİN İSMİ FAİLE MÜŞÂBEHETİ (BENZEYİŞİ)

Bu müşâbehet üç şekilde olur:
1- Lafzen
2- Manen
3- istî’mâlen

LAFZEN MÜŞÂBEHET:
Harekât ve Sekenâtta muvafakat etmeleridir. Meselâ fi’li Muzari olan يَضرِبُ ile ismi fail olan ضَارِبٌ arasında harekeli ve sakin olan harfler cihetinden tam bir benzerlik vardır.

MANEN MÜŞÂBEHET:
Fiili Muzari’ye istikbal harflerinden سوف – س   veya hal harfi olan ما  dâhil olmadıkça şimdiki hal ve gelecek zamana ihtimali olur, dolayısıyla umumîlik ifade eder. يَدْرِبُ  gibi.

Eğer kendisine bu harflerden biri dâhil olursa meselâ سَيَضْرِبُ  veya سَوْف َيَضْرِبُ gibi sadece istikbale mahsus olur. Veya sadece şimdiki hale mahsus olur
ما يضرب gibi.Aynen bunun gibi İsmi failde, kendisinde Lâm-ı Tarif bulunmadığı zaman Şuyû’ (yani bilinmeyen herhangi biri manasını) ifade eder. Dolayısıyla umumîlik manasında olur. ضَارِبٌ gibi.

Şayet kendisinde Lâm-ı Tarif bulunursa Hususîlik (yani herhangi biri değilde bilinen biri manasını) ifade eder. الضارِبُ gibi.

İSTİ’MÂLEN MÜŞÂBEHET: Bu iki şekildedir:
1-  Hem fiili Muzari hem de İsmi Fail bir nekre kelimeye sıfat olarak gelebilmeleridir. Mesela: جاءنى رَجُلٌ ضاربٌ ve  جاءنى رجلٌ يضربُ gibi.
2- Her ikisine de Lam-ı İptidanın dahil olmasıdır. Mesela: إن زيدا لضاربٌ ve إن زيدا ليضربُ gibi.
S.15: Amili lafzi, Manevi, Semai ve Kıyasinin tariflerini okuyunuz.
C.15: Amili lafzî: ما يكون للسان فيه حظ Lisanda kendisi için bir pay olandır.
Amili manevi: ما لايكون للسان فيه حظ  Lisanda kendisi için bir pay olmayandır.
Amili semâî: هو الذى يتوقف إعماله على السماع Amel ettirilmesi Arablardan işitmeye bağlı olan amillerdir.
Amili kıyasî: وهو ما يُمْكِنُ أنْ يُذكَرَ فى عَمَلِهِ قاءدةٌ كليةٌ مَوْضُوعُها غيرُ محصورٍ
Fertleri hahsur (sınırlı) olmayan, ve amel etmesi hususunda kendisi için külli bir kaidenin zikredilmesi mümkün olan amildir.
S.16: Bir isimde Âmil olanlar hangileridir, sayınız?
C.16: Bir isimde amil olanlar Harfi Cerlerdir.
S.17: Harfi Cerlere lazım gelen şey nedir?
C.17: Harfi Cerlere lazım gelen şey Müteallak (yani alaka kuracağı bir şey) lazımdır.
Bu Müteallak Ya Fiildir ضرب  gibi, ya Şibhi Fiildir ضارب  gibi, yada Mana Fiildir هذا  gibi.
S.18: Mutaallak almayan Harfi Cerler hangileridir.
C.18: Zait olanlar,  لعل – لولا – عدا – خلا – حاشا  dir.
TENBİH: Zait demek; kelamdan çıkartıldığı zaman, mananın bozulmaması demektir. Ziyade olarak gelen harfler altı tanedir, ancak bunlar her zaman değil bazı durumlarda zait olurlar. Şu harflerdir. ك – ل – على – عن – من – ب
S.19: Bir Mefûle ne zaman “Fih” ne zaman “Leh” ne zaman “Mefûlu Bih Gayrı Sarih” denir?
C.19: Eğer Harfi Cer ‘Fi’ veya ‘Fi’ manasında olan bir harf olursa o zaman bu Car Mecrura ‘Mefulü Fih’ Mahallen Mensup denilir. صليتُ فى المسجدِ  veya صليتُ بالمسجدِ gibi.
Eğer Harfi Cer ‘Lam’ yada ‘Lam’ manasında olan bir harf olursa o zaman bu Car Mecrura ‘Mefulü Leh Mahallen Mensup’ denilir. ضربْتُ زيداً للتأديبِ  veya كيمه عصيتَ  gibi.
Eğer Harfi Cer bunların haricinde bir şey olursa o zaman bu Car Mecrura ‘Mefulu Bih Gayrı Sarih’ denir. مررتُ بزيدٍ  gibi.
S.20: Zarfı Müstekar ve Zarfı Lağiv nedir?
C.20: Car Mecrurun Müteallak’ı bazen hazfedilir. Eğer hazfedilen Müteallak Efâli Âmden olup Car Mecrurun tahtında gizli ise o Car Mecrura Zarfı Müstekar denilir. زيدٌ فى الدارِ    gibi ki takdiri زيد حصل فى الدار   şeklindedir.

Eğer mahzuf olan müteallık Efâli Âm’den olmayıp bilakis hususi bir fiil olursa زيد فى الدار  gibi ki takdiri زيد اكل فى الدار  şeklindedir. Yada mahzuf olmayıp mezkur olursa  مررتُ بزيد  gibi. O Car Mecrura da Zarfı Lağv denilir.

TENBİH: Ef’âli Âm yani Umumî Fiiller; her şeyin tahtında bulunabilen fiiller demektir. Bunlarلابَسَ – إستَقَر- وجد – حصل – ثَبَتَ – كان -   kelimeleridir. Bunların haricindeki bütün fiillere ‘Ef’âlı Hâs’ denilir.
S.21: Harfi Cerrin hazfini anlatınız.
C.21: Harfi Cerrin hazfi iki kısımdır. 1- Kıyasî 2-Semâî’dir.
Kıyâsî üç yerdedir.
1- Mefulu fih’ten ‘Fî’nin hazfi  سرتُ حيناً ve  صمتُ شهراً gibi.
2- Mefulu Leh’ten ‘Lam’ın hazfi ضربتُ زيدا تأديباً له  gibi.
3- أنْ  ve أن’ den ‘lam’ın hazfi.  عَبَسَ وَتَوَل أنْ جاءها الأعمى gibi ki takdiri,  لِأَنْ جاءه  şeklindedir. (Bu üçüncü maddeye ve aşağıdaki semâî olana ‘Hazfi Îsal’ denilir)
Semâî Hazf: Bu üç yerin haricinde olan yerlerdir. واخْتارَ موسى قومَه  gibi ki takdiri,  من قومِهِ   şeklindedir.

S.22: Zarfı Mekanı Mübhem’in tarifini okuyunuz.
C.22: وهو ما ثَبَتَ له اسمٌ بسببِ امرٍ غيرِ داجلٍ فى مُسماهُ
Müsemmasına dahil olmayan bir şey sebebiyle kendisi için bir isim sabit olan zarflardır.  – فوقُ – شمالُ – يسارُ – يمينُ – خلفُ – قدامُ – امام   ve تحتُ  gibi. Bunlara ‘Cihâtı Sitte’ denilir.
S.23: Cihâtı Sitte’yi sayınız.
C.23: – فوقُ – شمالُ – يسارُ – يمينُ – خلفُ – قدامُ – امام   ve تحتُ  gibi.
S.24: İki isimde Âmil olanlar kaç kısımdır?
C.24: İki kısımdır.
1- Merfusu Mensubundan önce olanlardır.
Bunlar fiile benzeyen ‘İnne ve Kardeşleri’dir.
2- Mensubu Merfusundan önce olanlardır.
Bunlar ‘Leyse’ye benzeyen ‘Mâ ve Lâ’dır.
S.25: İnne ve Kardeşlerine niçin “Fiile benzeyen harfler” denilmiştir?
C.25: Bunlar üç şekilde fiile benzerler.
1- Fiiller gibi en az üç harflidirler.
2- Fiili Mazi gibi fetha üzere mebnidirler.
3- Ve kendilerinde fiil manası vardır.
S.26: Elif Nûn Maddesinin Meksur okunduğu yerleri sayınız.
C.26: On yerde meksur okunur.
1.   İbtida-i Kelamda, إِن زيدا قائمٌ  gibi.
2.   Kasem’in Cevabında, واللهِ إِن زيدا قائمٌ  gibi.
3.   Sıla Makamında,وأتَيْناهُ من الكُنوزِ ما إِن مَفاتِحَه     gibi.
4.   İsmi Ayın dan haber makamında,زيدٌ إِنه قائمٌ    gibi.
5.   Haberine Lam-ı İptida dahil olan cümle makamında,
علمتُ إِن زيدا لقائمٌ   gibi.
6.   Zandan ârî olan ‘kavl’ maddesinden sonra, قُلْ إِن اللهَ تعالى واحدٌ    gibi.
7.   Hatta-i İbtidaiyyeden sonra, أَقُولُ ذالك حتى إِن زيدا يَقولُهُ  gibi.
8.   Tasdik Harflerinden sonra, مَعَمْ إِن زيدا قائمٌ    gibi.
9.   İftitah Harflerinden sonra, ألآ إِن زيدا قائمٌ    gibi.
10.   Vav-ı Haliyeden sonra,  وإِن فريقا من المؤمنين لكارهون gibi.

S.27: Elif Nûn Maddesinin Meftuh okunduğu yerleri sayınız.
C.27: On yerde meftuh okunur.
1.   Fail makamında, بلغنى أَنك قاءمٌ  gibi.
2.   Mef’ul makamında, علمت أن زيدا قاءمٌ    gibi.
3.   Mübteda Makamında, عندى أَنك قاءمٌ    gibi.
4.   Muzafun ileyh makamında, إجْلِسْ حيثُ أن زيدا جالسٌ    gibi.
5.   Lev’ den sonra(çünkü lev’den sonraki makam fail makamıdır.)
لو أَنك قاءمٌ لكانَ كذا  gibi.
6.   Levlâ’dan sonra( çünkü Mübteda makamıdır.)لولا أَنك ذاهبٌ لكن كذا    gibi.
7.   Vakit için olan ‘Mâ-i Mastariyye’den sonra, إجْلِسْ ما أَن زيداً قاءمٌ    gibi.
8.   Harfi Cerlerden sonra, عَجِبْتُ من أَنك قاءمٌ     gibi.
9.   Hatta-i Âtıfa’dan sonra, عَرَفْتُ امورك حتى أَنك صالحٌ     gibi.
10.   ‘Müz ve Münzü’den sonra, ما رأيته مذ أَنك قاءمٌ    gibi.
S.28: Elif Nûn Maddesinin her iki şekilde de okunması kaç yerde caizdir?
C.28: İki yerde caizdir.
1.   Fa-i Cezaiyye’den sonra,  من يُكْرِمْنِى فاَِنى اُكْرِمُه  gibi.
2.   İzâ-i Müfâcee’den sonra,  من يكرمْنى إذاً اَِنى اُكْرِمُه  gibi.
S.29: İnne-i Meksûre hafifletilince nasıl amel eder?
C.29: 1- Haberine Lam-ı İbtida dahil olur,
2- Amelden İlğâsı (yani amelden bozulması) caiz olur,
3- Fiile dahil olması caiz olur.(bu fiiller Mübteda ve Habere dahil olan fiillerdir.)

S.30: Enne-i Meftûha hafifletilince nasıl amel eder?
C.30: 1- Vucuben bir Zamiri Şan’da amel eder
2- Kendisinden evvel tahkik fiillerinden biri lazım gelir,
3- Mutlak olarak bütün fiillere dahil olur.


S.31: Keenne ve Lâkinne hafifletilince durum ne olur?
C.31: Her ikisi de amelden ilğa olurlar. Yani ismini nasb haberini raf edemezler.
S.32: İstisna-i Munkatı’ın tarifini okuyarak bir misal veriniz.
C.32: وهو الذى لم يُخْرَجْ من مُتَعددٍ müstesna minh ten çıkartılmayandır. Misal:
جاءنى القومُ الا حماراً gibi.
S.33: Cinsten hükmü nefyetmek için olan LÂ’nın amel şartları nelerdir?
C.33: Üç şartı vardır.
1- Lâ’nın İsmi nekre olmalı,
2- Muzaf veya Şibhi muzaf olmalı,
3- Lâ ile İsmi arasına başka bir şey girmemelidir. Misal: لاغلامَ رجلٍ جالسٌ
S.34: İki isimde Âmil olup Merfûsu Mensûbundan önce olanlar hangileridir?
C.34: Leyse’ye benzeyen Mâ ve Lâ’dır.
S.35: Bunlar LEYSE’ye hangi hususlarda benzerler?
C.35: Nefî’lik ifade etme ve Mübteda Haber üzerine dahil olma hususlarında.
S.36: Fiili Muzârideki Âmilleri izah ediniz.
C.36: Fiili Muzâride amil iki kısımdır. 1- Muzariyi nasb edenler, 2- Cezm edenler.
S.37: Fiili Muzâriyi Nasb eden EN’in gizlendiği yerleri söyleyiniz.
C:37: Fiili Muzâriyi Nasb eden ‘En’ in gizlendiği yerler.
1.   Hatta’dan sonra
2.   Lam-ı Key’den sonra,
3.   Lam-ı Cuhut’tan sonra,
4.   Fe’den sonra,
5.   Vav’dan sonra,
6.   Fiili Muzari ismi sarih üzerine atfedildiğinde.
S.38: Câzimatların cezmettiği fiillere ne isim verilir?
C.38: Şart ve Ceza ismi verilir.
S.39: Âmili Kıyasiyi tarif ediniz ve sayınız.
C.39: ما يُمْكِنُ أنْ يُذْكَرَ فى عمله قاءدة ٌ كلية ٌ موضوعها غيرُ محصور
Amelini beyan ve ispat hususunda, fertleri sınırsız olan bir kaidei külliyenin zikri mümkün olandır.

Âmili Kıyasi dokuz tanedir.
1.   Mutlak Fiil
2.   İsmi Fail
3.   İsmi Meful
4.   Sıfatı Müşebbehe
5.   İsmi Tafdil
6.   Mastar
7.   İsmi Muzaf
8.   İsmi Mübhemi Tam
9.   Mânâ Fiil

[Asilzade]

S.40: Lâzım ve Müteaddi fiilin tariflerini okuyunuz.
C.40: Lazım Fiil:  ما يَِتِم فَهْمُهُ بغير ما وَقَعَ عليه الفعلُ  نحو\ قَعَدَ زيدٌ
Mefulu bihi olmadan manası tamam olan fiildir.
Müteaddi Fiil: ما لا يتم فهمه بغير ما وقع عليه الفعلُ
Mefulu bihi olmaksızın manası tamam olmayan fiildir.
S.41: Efâli Medih ve Zem hangi kısım fiildendir, kendileri hakkında malûmat veriniz?
C.41: Bunlar Övme ve Yerme Fiilleri olan نِعْمَ    ve بِءْسَ  fiilleridir.
Amel etme şartları;
Failleri ;
1- ya Lamı Tarifli olacak. نعم الرجلُ زيدٌ gibi.
2- ya Lâmı tarifliye muzaf olacak. معم غلاما الرجلِ الزيدانِ gibi.
3- yada fail nekre bir isimle temyiz edilmiş zamir olmalıdır .  نعم رجلاً زيدٌ  gibi. Buradaki fail  نعم  fiilinin tahtındaki هو  zamiridir.                                                      Temyiz
S.42: Müteaddi fiil kaç kısımdır?
C.42: Üç kısımdır.
1- Bir Mefule müteaddi olanlar. ضرب زيدٌ عمرواً  gibi.
2- İki Mefule müteaddi olanlar. أعطيتُ زيداً درهماً   gibi.
3- Üç mefule müteaddi olanlar.  أعْلَمَ زيدٌ عمروا بكرا فاضلاً  gibi.
S.43: Efâli Kulubun tarifini okuyup  ve sayınız.
C.43: هي افعال دالة على فعلٍ قلبى ٍ داخلة ٌ على المبتدإ والخبر ناصبة ٌ إياهما على المفعولية
Müpteda ve Haber üzerine dahil olup onları mefuliyyet nasb eden kalbi fiillerdir. \ علمت  حسبت \ خلت \ ظننت \ زعمت \ وجدت  gibi.
S.44: Ta’lik’in tarifini okuyup yollarını söyleyiniz.
C.44: ابطال العملِ لفظا لامعنىً     التعليق
Tâlik; Sadece lafzen amelin iptalidir.
TENBİH:    الالغاء   İlğa; Hem lafzen hem de manen amelin iptali demektir.
S.45: Tam Fiil ve Nakıs Fiil nedir. Birer misal veriniz?
C.45: Eğer fiil merfu'uyla beraber mana ifade etmekte müstakil olup bir mensuba muhtaç olmasa bu fiile tam fiil denilir. نصر زيدٌ gibi.
Eğer Fiil merfuuyla beraber mana itibarıyla tam olmayıp bir mensuba ihtiyaç duyarsa bu fiile nakıs fiil denilir.   كان زيد عالماgibi.
•   TENBİH: Tam fiillerin raf ettiğine ‘fail’ nasb ettiğine ‘meful’ denilir.
Nakıs fiillerin raf ettiğine ‘nakıs fiilin ismi’ nasb ettiğine ‘nakıs fiilin haberi’ denilir.  Ayrıca nakıs fiiller Mübteda Haber üzerine dahil olurlar.
S.46: Nakıs Fiil kaç kısımdır, izah ediniz?


C.46: İki kısımdır.
1- Kendisinde mukarenet (yakınlık) manası olmayandır. كان \ صار   ve kardeşleri gibi.
2- Kendisinde mukarenet (yakınlık) manası olandır. عسى \ كاد \ كرب   ve kardeşleri gibi.
S.47: İsmi Fail ve İsmi Mefûlun amel şartlarını söyleyiniz.
C.47: Bunların faillerinde ve mefullerinde amel etme şartları;
1- ضُرَيْبٌ  ve مضيْرِبٌ  gibi ismi tasğir olmayacak.
2- جاءنى ضاربٌ شديدٌ  gibi mevsuf olmayacak.

TENBİH: Eğer Lam-ı Tarifli olurlarsa bu şartlar aranmaz. Fakat Lam-ı Tarifli olmazlarsa yukarıdakilerle beraber aşağıdaki şartlarda aranır.
1- Ya Mübteda ya itimat edecek(yani kendisi haber olacak)   زيدٌ ضاربٌ غلامُه    gibi.                                                                                               Haber  /  Mübteda
2- Ya Mevsuf’a itimat edecek(yani kendisi sıfat olacak)  جاءنى رجلٌ ضاربٌ غلامُه gibi.                                                                                            Sıfat   /   Mevsuf
3- Ya Zil Hâle itimat edecek( yani kendisi hal olacak.  جاءنى زيدٌ راكباً غلامُه gibi.                                                                                                      Hal   /   Zilhal
4- Ya İstifham’a itimat edecek(yani kendisinden önce bir istifham kelimesi olacak)  أ قاءمٌ الزيدانِ  gibi.
5- Yada Nefî ye itimat edecek(yani kendisinden önce bir nefî kelimesi bulunacak.   ما قاءمٌ الزيدانِ  gibi.
•   Yukarda İsmi failin, failinde amel ettiğinin misalleri verilmiştir, mefullerinde amel etmeleri için hal veya istikbal manalarına delalet etmeleri lazımdır.  زيدٌ ضاربٌ غلامُه عمروًا ألآنَ   gibi.
S.48: Sıfat-ı Müşebbehe hakkında malumat veriniz.
C.48: Amili Kıyasinin dördüncüsü Sıfatı Müşebbehedir. Kendi fiili gibi amel eder yani failini raf eder. İsmi fail’in amel etmesinde itibar edilen şartlar burada da aranır. (hal ve istikbal hariç!)  زيدٌ حسنٌ وجهُه  gibi.

S.49 : İsmi tafdil hususunda mâlûmat veriniz.
C.49 : Bir kimsenin veya şeyin başkasına üstün olduğunu ifade eder.
İsmi Tafdil üç şeyden biriyle kullanılır.
1- ya ‘min’ harfiyle.  زيدٌ افضلُ من عمروٍ  gibi.
2- veya İzafetle kullanılır. زيدٌ افضل الناس   gibi.
3- veya Lam-ı Tarifle kullanılır.  زيدٌ الأفضلُ  gibi.
KÜHÜL MESELESİ
İsmi Tafdilin Faili Zahirinde amel edebilmesi için beş şart vardır.
1.   İsmi Tafdil lafız itibarıyla kendisinden önce geçen kelimeden ya sıfat veya hal veyahut haber olacaktır. Bu kendisinden önceki kelimeye ‘Mâ Cera Aleyhi’denir.
2.   Fakat mana itibarıyla, o şeyin müteallıkının sıfatı olmalıdır.
3.   O müteallık yani الكُحْلُ, ‘Mâ Cera Aleyh’ yani رجلا)  ( ile gayrı yani ( زيدٍ ) arasında müşterek olduktan sonra ‘Mâ Cera Aleyh’yani رجلا)  ( e taalluku itibarıyla mufaddal (üstün kılınmış) olmalıdır.
4.   O müteallık yani الكُحْلُ lafzı ‘Mâ Cera Aleyh’yani رجلا)  ( lafzının gayrısına yani زيدٍ lafzına taalluku itibarıyla ‘Mufaddalun Aleyh’ (kendisi üzerine üstün kılınmış)olmalıdır.
5.   İsmi Tafdil Menfî olmalıdır. Yani kendisinden evvel bir Nefî edatı bulunmalıdır.
Misal:
ما رأيتُ رجلاً اَحْسَنَ فى عَيْنِهِ الكُحْلُ منه فى عيْنِ زيدٍ
                         Fail              İsmi Tafdil

(Gözündeki sürmesi Zeydin gözündeki sürmeden daha güzel olan hiçbir adam görmedim)

MİSALİN TAHLİLİ
Bu misalde الكُحْلُ lafzı, ismi tafdil olan اَحْسَنَ lafzının failidir. Ve beş şart tahakkuk etmiştir, şöyleki:
•   ismi tafdil olan اَحْسَنَ lafız itibarıyla رجلاً lafzının sıfatıdır. Bu رجلاً lafzı ‘Mâ Cera Aleyh’tir. İşte bu birinci şarttır.
•   Ve hakikat itibarıyla اَحْسَنَ lafzı الكُحْلُ kelimesinin sıfatıdır.(her ne kadar lafız itibarıyla رجلاً  kelimesi nin sıfatı olsada) zira güzellik haddizatında الكُحْلُ yani sürme ile kaimdir. İşte bu ikinci şarttır.



•   Ve Müteallık olan   الكُحْلُ yani sürme adamın gözü ile Zeyd’in gözü arasında müşterek olup (yani her ikisi de gözlerine sürme çekmişler
fakat) adamın gözüne taalluku itibarıyla mufaddal  olmuştur. İşte bu üçüncü şarttır.
•   Ve الكُحْلُ Zeyd’in gözüne taalluku itibarıyla ‘Mufaddalun aleyh’ olmuştur. İşte bu dördüncü şarttır.
•   Ve ismi tafdil olan اَحْسَنَ lafzı menfîdir. Yani cümlenin başında bir ما i nâfiye vardır. İşte bu da beşinci şarttır.
    İsmi Tafdil Mefulu bih’te amel etmez. Yani kendine meful almaz.
S.50: Mastar’ın amel şartları nelerdir?
C.50: Mastarın Fail ve Mefulu bih’te amel edebilmesinin şartı beştir.
1.   Musağğar olmamalıdır. ضُرَيْبٌ  و نُصَيْرٌ  gibi.
2.   Mevsuf yani sıfatlanmış olmamalıdır. أعْجَبَنِى الضَّرْبُ الشَّديدُ gibi.
3.   Zaman-ı Hale yakın olmamalıdır.
4.   Lam-ı Tarifli olmamalıdır.
5.   Adedî ضَرْبَةً gibi. / Nevî ضِرْبَةً gibi. / ve Te’kîdî ضربت ضرباً  gibi olmamalıdır.
S.51: İsmi Muzâf’ın ameli ve amel şartlarını söyleyiniz.
C.51: İsmi muzaf Cer ameli yapar. Amel şartı üçtür.
1.   Tenvin ve tenvinin naibi olan Tesniye ve Cemi Nunlarından mücerret yani soyulmuş olacak.
2.   Muzaf, Muzafun ileyhe umumilikte ve hususilikte müsavi olmamalıdır. Mesela  لَيْسُ أَسَدٍ   aslanın aslanı denmez.
3. Muzaf, Muzafun İleyhten daha hususi olmamalıdır. mesela   جُمُعَةُ اليَوْمِ denmez.
S.52: İzafet-i Maneviyyenin tarifini okuyup, kaç manaya geldiğini ve ne ifade ettiğini izah ediniz.
C.52: أنْ يَكونَ المضافُ غيرََ صفةٍ مضافةٍ الى معمولِها : نحو غلامُ زيدٍ
(İsmi Muzafın, sıfat olmayıp mamülüne muzaf olmasıdır.) Şartı, muzafın Marife olmamasıdır.
İzafeti Maneviye üç manaya gelir.
1.   ya ‘Min’ manasındadır. خَاتَمُ فِضَّةٍ gibi ki aslı خَاتَمٌ مِنْ فِضّةٍ şeklindedir.
2.   ya ‘Lam’ manasındadır. غلامُ زيدٍ gibi ki aslı غلامٌ لزيدٍ şeklindedir.
3.   yada ‘Fî’ manasındadır. ضِرْبُ اليَوْمِ gibi ki aslı فى اليومِ ضربٌ şeklindedir.

TENBİH: İzafeti maneviye de eğer muzafun ileyh Marife ise marifelik ifade eder. غلامُ زيدٍ nekire ise hususilik ifade eder غلامُ رجلٍ  gibi.
S.53: İzafet-i Lafziyyenin tarifini okuyup ve ne ifade ettiğini izah ediniz.
C.53: أنْ يكونَ المضافُ صفة ً مضافة ً الى معمولِها : نحو ضاربُ زيدٍ
(İsmi Muzafın sıfat olup mamülüne muzaf olmasıdır.)
Tenvini ve naibi olan Tesniye ve Cemi nunlarını düşürmekle lafızda hafiflik ifade eder. ضاربُ زيدٍgibi. Aslı ضاربٌ زيداً   şeklindedir.ve ضاربا زيدٍ takdiri ضاربان زيداً  şeklindedir.
S.54: İsmi Mübhemi Tam ne ameli yapar, kaç şey ile tam olur?
C.54: Nekre bir ismi temyiz olarak nasb ameli yapar. Beş şey ile tamam olur.
1.   Kendi nefsiyle tam olur. نِعْمَ رجلاً  gibi.
2.   Lafzen veya Takdiren tenvin ile tam olur. رِطْلٌ زَيْتاً  ve  مثاقيلُ  ذَهَباً  gibi.
3.   Tesniye Nunuyla tam olur.سَمْناً    مَنَوَانِ gibi.
4.   Şibhi Cemi Nunuyla tam olur. عِشْرونَ درهما gibi.
5.   İzafetle tam olur. مِلؤُهُ عَسَلا gibi.
S.55: Sayıların Temyizini misalleriyle söyleyiniz.
C.55: Üç’ten On’a kadar olan sayıların temyizi; Mecmû-u Mecrûrdur. ثلاثةُ رجالٍ gibi. Fakat Üçyüz den Dokuzyüz’e kadar olan sayıların temyizleri Mecrur iseler de Mecmû yani cemi değildirler. ثلاثَمأةٍ  و  تِسْعَمِأةٍ gibi.
On bir’den Doksan dokuz’a kadar olan sayıların temyizi; Müfred-i Mensuptur. جاءنى ثلاثةَ عَشَرَ رَجُلاً gibi.
Yüz ile Bin sayısının ve bunların tesniyelerinin ve sadece bin’in cemisinin temyizleri; Müfred-i Mecrûrdur. ألْفُ دِرْهَمٍ  و  مِأةُ رجلٍ gibi.
S.56: Mana Fiilin tarifini okuyup, taksimatını yapınız.
C.56: كلُّ لفظٍ يُفْهَمُ مِنْهُ مَعْنى الفِعْلِ  (kendisinden fiil manası anlaşılan her lafızdır.)
Bunlar çoktur ancak İzhar Kitabında mezkur olanlar şunlardır.
1.   Esma-i Ef’al. Bunlar emir ve mazi manasında olurlar. رُوَيْدَ    mühlet ver // ve  هَيْهَاتَ uzak oldu gibi.
2.   Zarfı Müstakar. ما فى الدار احدٌ gibi.  Burada gizli bir fiilin manası vardır. حصل  gibi.
3.   İsmi Mensup. مررت برجلٍ هاشِمِيٍّ اخوهُ gibi. منصوبٌ الى هاشِمٍ  demektir.
4.   İsmi Müstear. مررت برجلٍ أسَدٍ غُلامُهُ gibi. Buradaki أسَدٍ lâfzı ismi fail olan مُجْتَرِئٌ  cesur yürekli manasındadır.
5.   Sıfat manasında olan isimler. وهو اللهُ فى السماوات  gibi. Buradaki Allâh lâfzı ‘Mabut’ yani kendisine ibadet edilen manasındadır.
6.   İsmi İşaret. هذا زيدٌ gibi. Buradaki هذا lâfzı اُشِيرُ  manasındadır.
7.   ‘Leyte’ ليت زيدا جاء  gibi. Buradaki ليت  , أتَمَنّى  ben temenni ediyorum manasındadır.
8.   ‘Lealle’ لعل اللهَ يغفر ذنبى gibi. Buradaki لعل , أتَرَجَّى  ben ümit ediyorum manasındadır.
9.   Harfi Nidadır.زيدُ راكِباً يا gibi. أدْعُو  ben çağırıyorum manasındadır.
10.   Harfi Teşbih. زيدٌ كعمرو gibi.  أُشَبِّهُ   ben bezetiyorum manasındadır.
11.   Harfi Tenbih. Bunun misali ismi işaretin misali gibidir. Fakat burada اُشِيرُ yerine اُنَبِّهُ  takdir olunur.
12.   Harfi Nefî’dir. ما انت بذِى علمٍ كاملاً gibi. إِنْتَفَى  müntefî oldu demektir.
S.57: Âmil-i Maneviyi anlatınız.
C.57: Tarifi: مالايكونُ للسانِ فيه حَظٌّ  (lisanda kendisi için bir pay olmayandır.)
Amili Manevî ikidir.
1.   Mübteda ve Haberi raf eder. Bu Mübteda ve Haberin lafzi amillerden soyulmuş olması demektir.    زيدٌ قاءمٌgibi.
2.   Fiili Muzariyi raf eder. Bu da Muzarinin isim makamına gelmesi demektir ki ancak nevasıp ve cevazımdan hali olduğu zaman olur. زيدٌ يضربُ  gibi ki زيدٌ ضاربٌ  demektir.

[Asilzade]

S-1: Iğrabı taksim ediniz?
C-1: İğrab 4 kısımdır 1bihasebizzat vel hakikat (hareke,harf,hazıf) 2 Bihasebi mahal(harekei mahsa,hurufu mahsa,harekei mealhazıf,hurufu meal hazıf) 3Bihasebi nevi (rafi,nasıb,cer,cezim) 4 Bihasebissıfat (lafzi,takdiri,mahlli)
S-2: Harfi cerleri sayınız?
C-2: Be, Min, İla, An, Ale, Lam, Fi, Kef, Hatte, Rubbe, Vav’ul gasem,Ta’ul gasem, Haşe, Müz, Münzü, Hale, Ade, Levle, Keyme, Lealle.
S-3: Mensubu merfuundan evvel olanları sayınız?
C-3: İnne, Enne, Keenne, Lakinne, Leyte, Lealle, İlla, Le.


S-12: Merfuu mensubundan evvel olanları sayınız?
C-12: Leyseye muşabih olan ma ve la
S-13: Fiili muzariyi nasb edenler nelerdir?
C-13: En, Len, Key, İzen.
S-14: Fiili muzariyi cezm edenler nelerdir?
C-14: Lem, Lemma, Emir lamı, Nehiy lası, İn, Mahma, Ma, Men, Eyne, Mete, Enne, Eyyü, Haysuma, İzma, İzama.
S-15: Amili gıyasi kaçtır ve nelerdir?
C-15: 9 tanedir. Mutlak fiil, İsmi fail, İsmi meful, Sıfatı müşebbehe, İsmi tefdıl, Mastar, İsmi muzaaf, İsmi mubhemuttam, Mana fiil.
S-16: Mamulu merfu kaçtır nelerdir?
C-16: 9 tanedir. Fail, Naibi fail, Mubteda, Haber, Kene babının ismi, İnne babının haberi, Cinsini nefi için olan la’nın haberi, Leyseye muşabi olan ma ve la’nın ismi, Cezm edici ve nasbedicilerden hali olan fiili muzari.
S-17: Mamulu mensub kaçtır nelerdir?
C-17: 13 tanedir. Mefulu mutlak, Mefulu  bih, Mefulu fih, Mefulu leh, Mefulu meah, Hal, Temyiz, Mustesna, Kene babının haberi, İnne babının ismi, Cinsini nefyedici la’nın ismi, Leyseye muşabi olan ma ve la’nın haberi, Nasbedicilerden biri kendisinde olan fiili muzari.
S-18: Mamulu mecrur kaç kısımdır, nelerdir?
C-18: 2 tanedir. Harfi cerle mecrur, İzafetle mecrur.
S-19: Mamulu meczüm kaçtır, nelerdir?
C-19: 1 tanedir. Cezmedicilerden birisi kendisinde vagı olan.
S-20: Mamulu bit-teb’ıyye kaçtır, nelerdir?
C-20: 5 tanedir. Sıfat, Atıf, Te’kit, Bedel, Atfül beyan.
S-21: Hurufu atıfa kaçtır nelerdir?
C-21: 10 tanedir. Vav, Fe, Sümme, Hatte, Ev, İmma, Em, La, Bel, Lakin. 
S-22:Mebni asıllar nelerdir?
C-: Harf,Fili mazı,Cümle,Emir bigayri lam (lamsız emir)(emri hazır)
S-23:Harfi cerlerin muteallak mağnalarinı söyleyiniz?
C-23: Be,İlsak Min,İbtida İla,İntiha An,Buğud ve Mucavezet Ale,İstiğla Lam,TağlilveTahsis Fi,Zarf Kef,Teşbih Hatte,Gaye Rubbe,Taklil Vav’ul gasem,Ta’ul gasem,Kasem için  Müz, Münzü,Zamani mazıde İbtida için Haşa,Hale, Ade,istisna Levla,Mevcut olmayan şeyi imtina için Keyme, İstifham için Lealle,ümit
S-24:Hurufu muşebbehe bilfiilin müteallak mağnalarını söyleyiniz?
C-24: İnne, Enne,Tahkik Keenne,Teşbih Lakinne,İstidrak Leyte,Temenni Lealle,Teracci içindir.
S-25:Nasbedicilerin müteallak mağnalarını söyleyiniz?   
C-25:En,Masdariyet Len,İstikbalde(filimuzariyi)Te’kit için Key,Sebebiyet İzen,Şart ve Ceza içindir.
S-26:Fili muzariyi cezmedenlerin muteallak mağnalarını söyleyiniz?
C-26:Lem, Lemma,Fili maziyi nefi Emir lamı, Nehiy lası,Taleb için İn,Şart ve ceza Mahma, Ma, Men, Eyyü Zaman ile Mekan arasında müşterekdirler  Enne, Eyne, Haysuma,Mekan İzma, İzama,Meta,Zaman içindirler.