Alm. Obelisk (m), Fr. Obelisque (m), İng. Erect stone monument; obelisk.
Eskiden bir zafer veya ölmüş birinin hâtırasını yaşatmak için yere dikey olarak dikilen yekpâre taşlar.
Bunların üzerlerinde yazılar ve kabartmalar da bulunur. Târihî ve arkeolojik kıymetler taşırlar. Bugün dünyânın önemli şehirlerinde pekçok dikilitaş vardır. Bunlar çeşitli devirlerde bâzı sebeplerle dikilmişlerdir. Herbirisi ayrı ebatta, ayrı şekilde ve ayrı kompozisyondadırlar. Kimisi bütün olarak bir tek şeyi anlatmaya çalışırken, bâzıları kabartmalar ve duruş şekliyle bir şeyler anlatmaya çalışırlar.
Dikilitaş veya obelisk yüksek, daire veya dört kenarlı tepeye doğru incelen taştan anıt. Çoğu kez belirli bir şahsı veya olayı anmak için yapılır. Antik dikilitaşlar tek bir taştan oluşurdu (bir monolit). Stel terimi genellikle klasik obelisk forumda olmayan diğer dikili duran farklı anıtlar için kullanılır.
Dikilitaşlar yapıldıkları devir ve yapan veya yaptıran milletlerin kültürleri hakkında bize bilgi verirler. Günümüze kadar büyük bir kısmı korunarak gelebilmiş olan bu âbidelere günümüzde de önem verilmiş ve koruma altına alınmışlardır. Bu dikilitaşların üzerlerindeki yazılar ve kabartmalar, taşın dikiliş sebebi, diktiren kimsenin ismi, taşın dikiliş târihi gibi bilgiler taşırlar. Bâzıları da son derece sâdedir veya hakkında bilgi edinilebilecek herhangi bir şey taşımazlar. Bunlara da halk tarafından uydurulmuş isimler ve hikâyeler yakıştırılır.
Dikilitaşlar genellikle iki kısımda incelenir:
A. Târih öncesi devirlerine âit dikilitaşlar: Bu nevi dikilitaşlar da genellikle iki grup altında incelenir:
1. Menhirler: Bunlar toprağa sağlamca oturtulmuş, yüksekliği 20 metreyi aşabilen kaba saba ve yontulmamış âbidelerdir. İngiltere’de, Mısır-Karnak’da, Sibirya’da ve dünyânın diğer bâzı yerlerinde de bu çeşit taşlara rastlanır.
2. Kromlekler: Dâire şeklinde dizilmiş dikilitaş gruplarına denilir. Özellikle İngiltere’de, İskoçya’da, Norveç ve İsveç ile Baltık Denizi kıyılarında mevcuttur.
B. Târih devirleri dikilitaşları: Bu grupta incelenen dikilitaşlar ikiye ayrılır.
1. Steller: Çoğu zaman dikdörtgen biçiminde rastlanan, bir insanı veya mühim bir târihî hâdiseyi anmak maksadıyla dikey olarak yerleştirilmiş taşlar olup, üzerlerinde yazılar, kitâbeler, çeşitli bitki ve hayvan figürleri bulunur. Eski çağlarda yaşayan Mısırlılar, Mezopotamyalılar, Akkadlar, Asurlular, Kasifler, Hititler, Urartular, Yunanlılar, Etrüksler, Amerika’da Mayalar, Orta Asya’da Hunlar, Göktürkler tarafından bu tür dikilitaşlar yapılıp dikilmiştir. Orhun âbideleri bunlardan sayılır.
2. Obeliksler: Dört kenarlı olup da ucu yukarı doğru gittikçe incelen bir piramitle sona eren sütunlara denilir.
Pekçok ünlü Avrupa şehirlerinde de görülen bu dikilitaşlardan yurdumuzda da çok sayıda vardır. Yurdumuzda bulunanlardan en eski ve en yeni târihlilerini bir arada İstanbul’da görmek mümkündür. Onun için eski ve yeni târihlilerine örnek verebilmek için İstanbul’daki dikilitaşları ana hatlarıyla gözden geçirmek lâzımdır.
İstanbul’da Bizans devrinden kalma çok dikilitaş vardır. Bunlar, Bizans İmparatorluğunun başşehri olduğu için, İstanbul’un bir takım meydanlarına âbide şeklinde dikilmiştir.
Augusten Meydanı:
Sultanahmed Câmii ile Ayasofya arasında kalan kısımdı. Burada ortada bir zafer takı vardı. Bu zafer takının altında da “miliarum” adı verilen ve batıya bağlanan yolların başlangıç noktasını gösteren, altından yapılmış bir miltaşı bulunmaktaydı.
Çemberlitaş:
Bizans zamânında Constantin Formu’nun ortasında yer almaktaydı. İmparator Constantin Helius tarafından 4. yüzyılın ilk yarısında dikilmiştir. Tepesinde İmparator Constantin Helios’un yaldızlı tunçtan bir heykeli vardı. Bu âbide porfir taşından bir sütundur. Gördüğü zararlardan dolayı tehlike arz edince ve sütunda çatlaklar meydana gelince, tunç çemberler ile çevrilip sağlamlaştırıldı. Bu sebepten dolayı Çemberlitaş diye anılır. Taştan örülmüş kaidesi de Osmanlılar zamânında yapılmıştır. (Bkz. Çemberlitaş)
Arcadius Sütunu:
Bugünkü Cerrahpaşa semtinde bulunur. Bizans devrinde Herolophes (Kurutepe) olarak da anılan bu semtte İmparator Arcadius kazandığı bir zaferin hâtırasına diktirmiştir. İmparator Arcadius’un yaptırdığı bu sütundan dolayı Arcadii Formu (Meydanı) diye isimlendirilmiştir. Arcadius Sütunu meydanın tam ortasında kalmaktaydı. Bugün evlerin arasında bulunmaktadır. Sütunun içinde tepesine çıkmaya yarayan spiral şekilde bir merdiven vardır.
Gotlar sütunu:
Sarayburnu’nda bulunan 4. yüzyılda yapılmış bir âbidedir. Basit bir kâide ve korint başlığı bulunan bir sütundan ibârettir.
Kıztaşı:
İmparator Marcianus tarafından beşinci yüzyılda diktirilmiştir. Fâtih’te ismiyle anılan semttedir. Kaidesinde Nike (zaferi temsil eden ve ellerinde çelenk bulunan genç kızlar) kabartmaları vardır. Bu sebepten kıztaşı denilmiştir. Mermerden ve üzerinde kabartmalar bulunan kâidesi üzerinde duran ve üstünde kompozizit başlığı olan bir sütun hâlindedir. Başlığın üzerinde Tatianus isimli birisinin imparator adına heykeli dikilmişti.
Atmeydanı:
Bugün Sultanahmed Câmii ile İbrâhim Paşa Sarayı arasında kalan kısımdır. Bizans zamânında burada hipodrom vardı. Hipodromun “spina” adı verilen orta kısmında sanat değeri olan dikilitaşlar bulunur. Birisi İmparator Theodosius’un Mısır’dan getirip diktirdiği taş olup, Firavun Üçüncü Tutmosis’in dikili taşıdır. Üzerinde çeşitli şekillerden meydana gelmiş eski Mısır alfabesiyle yazılmış yazılar bulunur. l8.75 m yüksekliğindeki bu taş, dört cepheli olup, üst kısmı piramit şeklinde biter. Bizans devrinde yapılmış bir kâide üzerindedir. Yine bu meydanda Firavun’un dikilitaşı ile Constantin Porphyrogenetos’un yaptırdığı dikilitaşın arasında bulunan mâdenî bir sütun daha vardır. “Burmalı Sütun” diye bilinir. Delphoi’den getirilip buraya Bizans devrinde dikilmiştir. Birbirine sarılmış üç yılandan meydana geliyordu. Üst kısmında ise bugün kırılmış olan ve görülmeyen üç tâne yılan başı yer alırdı.
Bu meydanda üçüncü olarak Bizans İmparatoru Constantin Porphyrogenetos’un 10. yüzyılda diktirdiği bir dikilitaş daha vardır. Biçim olarak Firavun’un dikilitaşına benzer ama bu, taşlardan örülerek yapılmıştır. Bu da bir kâide üzerinde bulunmaktadır.
İstanbul’un fethinden sonra Osmanlıların son yüzyılına kadar sütun veya heykel şeklinde dikilitaş dikilmemiştir.
Dünyânın en meşhûr dikilitaşları şunlardır: İtalya’da Büyük Sirk (Circus Maximus)teki dikilitaşlar, Vatikan Obeliski, Carcalla Obeliski, Gnomon Obeliski, Augustus Obeliskleri, Paris’te Luxor Obeliski, Londra Obeliski ve İstanbul Obeliksleri.
Modern DikilitaşlarRönesans'tan başlayarak, dikilitaş anıtsal mimari, özellikle de mezarlar, için çok önemli bir yer teşkil etmiştir.
Dünyanın her köşesinde binlerce modern dikilitaş bulmak mümkündür, özellikle de mezarlıklarda.
Neredeyse her Amerikan mezarlığında birkaç örneği görülebilir.
Bunların içinde özellikle dikkat çeken ve bahsetmeye değer olanlardan bir kısmı şunlardır:
Washington, DC, ABD'de bulunan Washington Anıtı.
General Wolfe Dikilitaşı, Stowe Okulu, Buchinghamshire, 1754.
Kagul Dikilitaşı, Tsarskoe Selo, 1772.
Chesma Dikilitaşı, Gatchina, 1775.
Rumyantsev Dikilitaşı, St Petersburg, 1799.
Villa Medici, Roma - 1790'da Floransa'daki Boboli Bahçeleri'ne taşınan Mısır dikilitaşının bir 19. yüzyıl kopyası.
Villa Torlonia, Roma - 1842'de dikilmiş iki dikilitaş.
Patriots' Grave, Old Burying Ground, Arlington, Massachusetts (1818)
Bunker Hill Anıtı, Charlestown, Massachusetts - 1827 ile 1843 arasında inşa edilmiştir.
Dalhousie Dikilitaşı, Raffles Place, Singapur, 1891.
Washington Anıtı, Vaşington, DC, ABD - 1848 ile 1888 arasında dikilmiş, 169,29 metre yüksekliği ile dünyanın en yüksek dikilitaşıdır.
McKinley Anıtı, Buffalo, New York, ABD.
Foro Italico, Roma - 1932'de Mussolini onuruna dikilmiştir.
Buenos Aires Dikilitaşı, Arjantin - 1936'da inşa edilmiştir.
Demidov Sütunu, Barnaul, Sibirya, Rusya.
Zafer Dikilitaşı, Moskova.
Wellington Anıtı, Phoenix Park, Dublin, İrlanda - 62 m yüksekliğindedir.
Asur DikilitaşlarıErken Asur uygarlığından bilinen bir dikilitaş formu, MÖ 9. yüzyıldan kalan ve bugün British Museum'da bulunan Kral III. Şalmaneser'in Kara Dikilitaşıdır.
Aksum Dikilitaşları
Etiyopya'daki antik Aksum Krallığında birkaç tane dikilitaş yontulmuştur. Bunların en önemli örneği 24 metre uzuluğundaki Aksum Dikilitaşıdır. 4. yüzyıl dolaylarında yontulmuş olan dikilitaş İkinci İtalyan-Habeşi Savaşı sırasında yağmalanmış ve 1937'de Roma'ya götürülmüştür. 2003 yılında İtalyan devleti onu geri göndermeyi kabul etmiştir.
Roma DikilitaşlarıÖrme Dikilitaş, İstanbul Sultanahmet meydanında yer alan Doğu Roma kökenli dikilitaştır.
Dikilitaş, Beştaş, İznik, Bursa, Türkiye 'de, 1. yüzyıldan kalma Roma kökenli "C. Casius Philiscus" adına yapılmış bir dikilitaş bulunur.
Place de la République, Arles, Fransa'da, 4. yüzyıldan kalma Roma kökenli bir dikilitaş bulunur.
Ayrıca Romalılar, kendileri, Mısır stilinde dikilitaşlar yapmışlardır. Roma'da bilinen 5 tane antik Roma dikilitaşı vardır.
Mısır DikilitaşlarıDikilitaşlar antik Mısır mimarisinin önemli bir bölümünü oluştururlar. Dikilitaşlar genelde çift halinde tapınakların girişine dikilirdi. Bu anıtların dekoratif nitelikleri dışında pratikte bir işlevleri yoktu. Genellikle yükseklikleri 15-30 m arasında olurdu.
Dikilitaş güneş tanrısı Ra'yı sembolize ederdi. Akhenaten'in dini reformunun ardından kısa bir süre için atenin ışınının taşlaşmış hali olduğuna inanılmıştır. Aynı zamanda tanrının dikilitaşın içinde var olduğuna inanılırdı.
M.Ö. 2600 dolaylarında ilk kaydedilmiş dikilitaş örnekleri ortaya çıkar fakat bu dönemden hiçbir dikilitaş bugüne ulaşamamıştır. MÖ 2400 dolaylarında ise küçük dikilitaşlara rastlanır. Daha sonraları yükseklikleri 20 metreyi aşacak olan Mısır dikilitaşlarının yükseklikleri bu dönemde nadiren 3,5 metreyi aşardı. Bugüne ulaşabilmiş bilinen 27 antik Mısır dikilitaşı vardır, ayrıca bir tane de Aswan'da taşocağında kısmen yontulmuş tamamlanmamış bir dikilitaş bulunmuştur. Bugüne ulaşabilmiş en eski dikilitaş Heliopolis'e dikilmiş olan I. Sesotris dikilitaşıdır.
Mısır'da dikilitaş yapmak için kullanılan madde genelde Asvan'dan gelen kırmızı granittir. Dikilitaşın tepesi genelde altın veya gümüşle kaplanır. Dikilitaşın üstünde niçin dikildiğini anlatan hiyeroglifler yazılırdı. Ama bu yasaklandı.
Dikilitaş'ın alt kısmı
Romalılar dikilitaşlara büyük bir ilgi duymuşlardır. Öyle ki bugün Roma'da, Mısır'da kalanlardan daha çok dikilitaş dikilidir. Aslında bunların çoğu Roma döneminin bitişiyle yıkılmış (devrilmiş) daha sonra farklı yerlerde tekrar dikilmişlerdir.
Konstantinapol'de de Doğu İmparatoru Theodosius 390 yılında bir dikilitaş getirtmiş ve özel bir temel üzerine hipodroma diktirmiştir. Her ne kadar Haçlı Seferleri sırasında yıpratılmış olsa da dikilitaş, Osmanlı Devleti döneminde korunmuştur. Bugün İstanbul'da Sultanahmet Meydanı'nda(hipodrom) halen dikilidir.
"Roma dünyanın dikilitaş başkentidir" denilebilir. Birçok dikilitaş barındıran kentte, en ünlü dikilitaş Saint Peter Meydanı'nda bulunan 25,5 metrelik dikilitaştır. Bu dikilitaş MS 37 yılından beri aynı yerde dikilidir.
Orijinal Mısır dikilitaşlarının birçoğu dünyanın farklı yerlerine gönderilmiş ve yeniden dikilmiştir. Roma dışındaki en ünlü dikilitaşlar Londra ve New York City'de bulunan ve Kleopatra'nın İğneleri olarak anılan bir çift dikilitaştır. Ayrıca Paris'te, Place de la Concorde'de bulunan 23 metrelik dikilitaş da oldukça ünlüdür.
Bilinen 26 antik Mısır dikilitaşı bugün aşağıda belirtilen yerlerde bulunmaktadır:
Concorde Meydanı, Paris'te bulunan Luksor Dikilitaşı.
Örme Dikilitaş, Doğu Roma İmparatoru VII. Konstantin tarafından yapılmıştır
Mısır - 8
Firavun I. Tutmosis, Karnak Tapınağı, Luksor
Firavun II. Ramses, Luksor Tapınağı
Firavun Hatşepsut, Karnak Tapınağı, Luksor
Firavun I. Sesostris, Heliopolis, Kahire
4 tane daha.
Fransa - 1
Firavun II. Ramses, Concorde Meydanı, Paris
İsrail - 1
Caesarea dikilitaşı
İtalya - 11
8 tane Roma'da (bakınız: Roma'daki dikilitaşlar)
Piazza del Duomo, Catania (Sicilya)
Boboli Bahçeleri (Floransa)
Urbino
Türkiye - 1
III. Tutmosis, Hipodrom, İstanbul
Birleşik Krallık - 3
Firavun III. Tutmosis, Kleopatra'nın İğnesi, Londra
Firavun II. Amenhotep, University of Durham
Firavun IX Ptolemy, Philae Dikilitaşı, Wimborne, Dorset
ABD - 1
Firavun III. Tutmosis, Kleopatra'nın İğnesi, Central Park, New York
Ayrıca Romalılar, kendileri, Mısır stilinde dikilitaşlar yapmışlardır. Roma'da bilinen 5 tane antik Roma dikilitaşı vardır.
0 Yanıt
5183 Gösterim