Konu: Ramazan Folkloru

[Arif Arslaner]

Ramazan Folkloru   

Ramazanla birlikte sosyal hayatta görülen hareketlilik ve değişmeler kültür, edebiyat ve sanat dünyasına yansımış ve bir ramazan folkloru ortaya çıkmıştır. Ramazan, divan edebiyatında ramazâniyye ve bayramiyye gibi şiir türleri yanında kaside ve gazellerden beyit ve müfredlere kadar değişik formlarda estetik yönleriyle yer bulmuştur.

 
Dinîtasavvufî Türk edebiyatında ise ramazanın yansımaları daha çok didaktik örneklerle ortaya konmuştur. Batı tesiri altında gelişen yeni Türk edebiyatında da ramazana dair şiir, fıkra, hâtıra, deneme, mektup türlerinde zengin bir edebî birikim bulunmaktadır.

Edebî eserlere ramazanla ilgili olarak yansımış bulunan uygulamaları hilâlin görüldüğünü ve ramazanın başladığını ilân için atılan toplar, yakılan mahyalar ve uçurulan kandiller, ramazanda dolup taşan camiler, vaazlar, türbe ve kabir ziyaretleri, cami ve evlerde okunan mukabeleler, selâtin camileri avlularında açılan ramazan sergileri, çarşı ve pazarlar, iftar ziyafetleri, sahur yemekleri, ramazanın etkilemesiyle öne çıkan Bektaşîler, tiryakiler, ramazan mollaları, ramazan mânileri, hırka-i şerif ziyareti, Kadir alayları, Kadir gecesi ve bayram kutlamaları olarak kaydetmek mümkündür.

Ramazana ait edebî örnekler bazan müstakil eserlerde, bazan da farklı konularda yazılmış kitaplarda ayrı başlıklar altında yer almıştır. Ramazan ve oruçla beraber teravih, mukabele, Kadir gecesi ve faziletleri, bayram, fıtır sadakası gibi konular dinîtasavvufî mesnevilerle din, ahlâk ve âdâb gibi konularda bilgi veren eserlerde ve manzum ilmihal kitaplarında ele alınmıştır. XV. yüzyılın ilk çeyreğinde yazılmış manzum bir ilmihal olan Devletoğlu Yûsuf’un Vikayenâme’si, Hatiboğlu Mehmed’in Bahrü'l-hakaik adlı mesnevisinin ikinci bölümü, İbrâhim Tennûrî’nin Gülzâr-ı Ma‘nevî’sinin 100 beyitlik ''Beyân-i Savm-ı Ma‘nevî'' bölümüyle Nahîfî’nin Fazîlet-i Savm adıyla neşredilen mesnevisi bu tür eserler hakkında fikir veren örneklerdendir.

İftar ve sahur sofralarından ziyaret edilecek camilere ve çeşitli ramazan âdetlerine kadar geniş bir alanı içine alan ramazan destan ve mânileri ramazan edebiyatına ayrı bir renk katmıştır. Eyüplü Mustafa Şükrü’nün Ramazan ve Bayram Davulcusu (İstanbul 1338 r./1340), Mehmed Halid Bayrı`’nın Bekçi ve Ramazan Manileri (İstanbul 1959), Âmil Çelebioğlu’nun Ramazannâme’si (İstanbul 1973), M. Sabri Koz’un Bekçi Baba: Ramazan Fasılları (İstanbul 1998) adlı derlemesi bu gibi destan ve mânileri ihtiva etmektedir.

Dinî Türk mûsikisinde önemli bir yer tutan ramazan ilâhileri de güfteleri itibariyle bu edebiyatın türleri arasında yer alır. Adında latife, letâif, fıkra gibi kelimelerin bulunduğu kitaplarda ramazanla ilgili fıkralar yer almaktadır. Bunların birçoğu ramazan fıkraları genel başlığı altında bir araya toplanarak yayımlanmıştır. Mehmed Hilmî b. Osman’ın Ramazan Geceleri Eğlenceleri (İstanbul 1326) ve Gülünçlü Letâif-i Ramazan’ı (İstanbul 1327), Fikret Madaralı’nın Top Patladı Oruç Bozuldu adlı eseri (İstanbul 1948), Selahattin Güngör’ün Ramazan Fıkraları ile (İstanbul 1954) Mahmut Bayraktaroğlu’nun Ramazan Fıkraları (İstanbul 1966) bunlar arasında sayılabilir. Bu tür eserlerde Bektaşî, Nasreddin Hoca, İncili Çavuş, Bekri Mustafa, tiryaki, ramazan mollası (ramazan ayında cerre çıkan medrese talebesi) gibi tiplere izâfetle anlatılan fıkraların yanı sıra daha genel anlamda kişi ve olaylara bağlı olarak anlatılan fıkralar da vardır.

Tezkere, risâle, tebrik ve davetiyeler de ramazandan bahseden edebî eserler arasında zikredilmelidir. Nâmık Kemal’in Tasvîr-i Efkâr’da neşrettiği 1283 (1867) ramazanına ait müşahedelerini aktaran Ramazan Mektubu türün en tanınmış örneğidir. Nurefşan Çağlaroğlu’nun derlediği, çocukların ramazana ait duygularını aktaran Ramazan Mektupları (İstanbul 2004) türün yeni bir boyutunu oluşturmaktadır.

Hâtırat türü eserlerde ramazanla ilgili zengin malzeme bulunmaktadır. Çaylak Tevfik’in İstanbul’da Bir Sene (1299-1300), Semih Mümtaz S.’nin Tarihimizde Hayal Olmuş Hakikatlar (İstanbul 1948), Ahmed Esad Benim’in Ramazan Geldi Hoş Geldi (İstanbul 1949), Halit Fahri Ozansoy’un Eski İstanbul Ramazanları: Bütün Âdetleri, Eğlenceleri, Hatıraları, Fıkraları (İstanbul 1968), Balıkhâne Nâzırı Ali Rızâ Bey’in İstanbul’da Ramazan Mevsimi (haz. Ali Şükrü Çoruk, İstanbul 1998), Ahmet Süheyl Ünver’in Bir Ramazan Binbir İstanbul (haz. İsmail Kara, İstanbul 1997) adlı eserleri bunlardan bazılarıdır. Bir tekke mensubu olan Ahmed Esad Benim’in eseri ramazanların toplum hayatına getirdiği değişikliklere zamanın tanınmış imam, hâfız ve vâizlerinin isimlerine varıncaya kadar temas etmiş olması bakımından önemlidir. XX. yüzyılın başlarında bazı yayınevleri tanınmış yazarlara ramazan dolayısıyla armağan türü kitaplar hazırlatmıştır. Abdullah Cevdet’in (İbn-i Ömer Cevdet adıyla) Ramazan Bahçesi’yle (İstanbul 1308) Muhammed Şemseddin (İstanbul 1308), Şerefeddin Mağmûmî (İstanbul 1311) ve Hâfız Mustafa Remzi’nin Ramazan Hediyesi (İstanbul 1338 r./1340) bunlar arasında zikredilebilir. Ramazan birçok şarkiyatçı ve yabancı yazarın ilgisini çekmiştir. Miss Julia Pardoe, Edmondo de Amicis, Charles White, Robert Mantran, Russell Aleksandre, Erwin Rüsehkamp gibi isimlerin hâtıra ve yazıları yanında Gérard de Nerval’in Doğuya Seyahat Ramazan Geceleri (trc. Muharrem Taşcıoğlu, Ankara 1984) adlı eseri doğrudan ramazanı konu alan bir örnektir.

XIX. yüzyıldan itibaren gazete ve dergilerde ramazanın dinî ve folklorik yönlerini öne çıkaran birçok yazı yayımlanmıştır. Bu konudaki yazılarıyla bilinen Ahmed Râsim’in doğrudan ramazanla ilgili gazete yazıları Muzaffer Gökman tarafından sadeleştirilerek Ramazan Sohbetleri adıyla yayımlanmıştır (İstanbul 1967). Cenab Şahabeddin’in 1920 yılı ramazanında Alemdar gazetesinde çıkan yazılarını Abdullah Uçman İstanbul’da Bir Ramazan adıyla derlemiş (İstanbul 1994), eserin ikinci baskısına yazarın 1922’de PeyamSabah gazetesinde çıkan on üç makalesini de eklemiştir (İstanbul 2006).

Ramazan din hizmetleriyle vaaz ve irşad hayatına farklı yaklaşımlar getirmiştir. Osmanlı sarayının bu konudaki geleneksel uygulaması XVIII. yüzyılda başlayıp XX. yüzyıla kadar sürmüş olan huzur dersleridir . Halk arasında yaygın olan irşad uygulaması kürsü şeyhlerinin ve vâizlerin selâtin camilerinde verdiği vaazlardır. Köyler dahil bütün yerleşim birimlerini kapsayan daha yaygın bir uygulama ise medreselerde okuyan talebenin dinî hizmetler için ülke sathına yayılmasıdır. Öğrencilerin hem pratiklerini geliştirme hem harçlıklarını çıkarma hem de kitlelere din hizmeti götürme yolundaki bu çalışmalarına halk arasında ''cerre çıkma'' adı verilmiştir. XIX. yüzyılın sonlarından itibaren bu ay boyunca her gün yapılması gereken vaazlar için özel kitaplar hazırlanmıştır. Kâmil Miras’ın Ramazan Musâhabeleri (İstanbul 1949), Yakup Altın’ın Otuz Ramazan Otuz Mevıza Vaaz Notlarım (İstanbul 1969), Abdullah Nasıh Ulyan’ın Otuz Ramazan-ı Şerif Vaazı (İstanbul, ts.) bu tür eserlerin örneklerindendir.

Kıraati düzgün imam ve hâfızların saray, konak ve evlerde teravih kıldırmak, mukabele okumak üzere ücretle tutulması ramazana has bir uygulamadır. Mukabele okutan kişiler Kadir gecesi veya bayram öncesinde devrin bir duahanına hatim duası yaptırırlardı. Duahanların ağdalı bir Türkçe ile yaptıkları bu duaların özelliği hatim sahiplerinin bütün geçmişlerinin dua metni içinde adları sayılarak zikredilmesidir. İftar sofralarında ve özellikle padişahların verdiği iftarlarda topluca yapılan dualarla ramazan vaazları öncesi ve sonrasında yapılan dualar da burada zikredilmelidir. Edirne Müftüsü Fevzi Efendi’nin Mevhibetü'l-vehhâb fî ta‘bîrâti'l-elkab ve münâcâti rabbi'l-erbâb adlı kitabında (İstanbul 1314) bu tür dualara birçok örnek mevcuttur.

Gazete ve dergilerde eskiden beri ramazan sayfaları hazırlanmış, bu gelenek daha sonra yaygınlaşan radyo ve televizyon yayınlarıyla da sürdürülmüştür. Eyüp Sabri Hayırlıoğlu, Mustafa Âsım Köksal, Mustafa Runyun, Kemal Edip Kürkçüoğlu gibi isimler Türkiye radyolarında dinî sohbetlerin yayımlanmaya başlandığı 1952’den itibaren radyoda bu ayla ilgili konuşmalar yapmışlardır; bu konuşmalar daha sonra kitap haline getirilmiştir: Radyo Konuşmaları: Ramazan 1966-1967 (Ankara 1967), Radyoda 1967 Ramazanı Dinî Ahlâkî İftar Sohbetleri (Ankara 1963). Kemal Edip Kürkçüoğlu’nun Ramazan’a Girerken adlı eseri (Ankara 1956) özellikle dinî konuların anlatımında geliştirdiği ifade tarzıyla dikkati çekmektedir. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın yayımladığı Radyoda Dinî ve Ahlâkî Konuşmalar adlı hacimli eserde de (Ankara 1954-1955) ramazan konusunda birçok konuşma metni yer almaktadır.

Yeni Türk edebiyatında ramazanla ilgili şiirler bir hayli yekün tutar. Bunların bir kısmında Osmanlı Devleti’nin çöküş süreci içinde bulunduğu yıllarda yazılmış olmaları sebebiyle bir münâcât havası hâkimdir. Mehmed Âkif Ersoy’un 1910 yılında kaleme aldığı,

''Yâ rab, şu muazzam ramazan hürmetine

Kaldır aradan vahdete hâil ne ise'' beytiyle başlayan şiiri bunların karakteristik örneğidir. Tevfik Fikret’in ''Ramazan'', yine Mehmed Âkif’in ''Bayram'', Yahya Kemal Beyatlı’nın ''Atik Valde’den İnen Sokakta'' isimli şiirleri de ramazanla ilgili tanınmış örnekler arasında zikredilebilir. Fevziye Abdullah Tansel’in Dinî Şiirler (Ankara 1962), Filiz Kılıç ve Muhsin Macit’in Türk Edebiyatında Ramazan Şiirleri: Güldeste (Ankara 1995) adlı derlemelerinde bu tür şiirlerin değişik örnekleri bulunmaktadır. Özlem Olgun’un hazırladığı Ramazan Kitabı da (İstanbul 2000) bu çeşit yazı ve hâtıraların pek çoğunun yer aldığı hacimli bir antolojidir.

BİBLİYOGRAFYA: Fazıl Yenisey, ''Bursa’nın Eski Ramazanları'', Bulletin officiel de la chambre de commerce française en Turquie, İstanbul 1955, s. 97-105; Özege, Katalog, IV, 1432; Dursun Yıldırım, Türk Edebiyatında Bektaşi Tipine Bağlı Fıkralar, Ankara 1976, s. 40-42, 62-63; Tarihte Ramazan (haz. Ertuğrul Tarık Kara), İzmir 2006; Tolga Uslubaş, Böyleydi Osmanlı’nın Ramazanı, İstanbul 2006; Edebiyatımızda Ramazan (haz. Adem Çevik), İzmir 2006; Nurullah Tilgen, ''Eski Yılların Ramazan Eğlencelerine Dair Notlar'', Sanat Dünyası, IV/75, İstanbul 1959, s. 8-9; M. Halit Bayrı, ''Bekçi ve Ramazan Manileri'', TFA, V/117 (1959), s. 1886-1887; Münevver Alp, ''Eski İstanbul’da Ramazan'', a.e., VIII/174 (1964), s. 3273-3275; Raufi Manyas, ''Eski Ramazanlar'', a.e., VIII/174 (1964), s. 3277-3278; M. Şakir Ülkütaşır, ''Eski Ramazan Davulcuları ve Davulcu Manileri'', a.e., XII/245 (1969), s. 5471-5472; Âmil Çelebioğlu, ''Süleyman Nahifi ve Fazilet-i Savm (Zuhru’l-Âhire) Adlı Eseri'', Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, X/112-113, Ankara 1971, s. 342-350; a.mlf., ''Edebiyatımızda Ramazan'', TY, X/32 (378) (1990), s. 47-49; Atıf Kahramanoğlu, ''Türkiye’de İlk Ramazan Güreşi ve Sultan II. Abdülhamid'', TK, XI/ 122 (1972), s. 43-47; Erdem Yücel, ''Hayri Bey’in Ramazan Manileri'', TFA, XV/291 (1973), s. 6778-6780; Théophile Gautier, ''Bir Ramazan Gecesi'' (trc. Gönül Yılmaz), Batı Dil ve Edebiyatları Araştırmaları Dergisi, II/3, Ankara 1976, s. 215-238; Sedit Yüksel, ''Edebiyatımızda Ramazan'', TDe., VII (1977), s. 35-39; Saim Sakaoğlu, ''Halk Şiirinde Ramazan'', Töre, XI/123, Ankara 1981, s. 15-19; Nuri Özcan, ''Ramazanda Dini Musiki'', San’at ve Kültürde Kök, sy. 6, İstanbul 1981, s. 24-26; Saadettin Kocatürk, ''Ramazan Edebiyatı'', KaDeFe: Kadın Dernekleri Federasyonu Dergisi, VIII/2, Ankara 1984, s. 22-29; ''Ramazan ve Bayram Gelenekleri'', Folklor, IV/1, İstanbul 1984, s. 57-62; M. Reşidoğlu, ''Ramazan Ayında Musıkî'', Mızrap, II/22-23, İstanbul 1984, s. 4-6; Konur Ertop, ''Edebiyatımızdan Çizgilerle İşgal İstanbul’unda Ramazan'', Milliyet Sanat Dergisi, sy. 144, İstanbul 1986, s. 14-17; Necdet Sakaoğlu, ''1892 Ramazanı’nda Direklerarası'', TT, XIII/ 76 (1990), s. 50-53; Sermet Muhtar Alus, ''Direkler Arasında Ramazan Piyasası'', a.e., XXII/122 (1994), s. 32-34; ''Reşit Rıza’nın Gözüyle 1910 İstanbul Ramazanı ve Dini Hayat'' (trc. Suat Mertoğlu), İstanbul Araştırmaları, sy. 4, İstanbul 1998, s. 191-197; Hüseyin Elmalı, ''Erzurum’dan Ramazan Hatıraları'', Diyanet Dergisi, sy. 122, Ankara 2001, s. 36-43; Nesimi Yazıcı, ''Ramazan Tenbihnameleri'', AÜİFD, XLVI/2 (2005), s. 1-11.


TDV İslam Ansiklopedisi - Prof.Dr. Mustafa UZUN