Alm. Azteken, Fr. Azteques, İng. Aztecs.
On beşinci yüzyıl ile on altıncı yüzyıl başları arasında, bugünkü Meksika’nın orta ve güney kesimlerinde büyük bir imparatorluk kurmuş olan kavim.
Tolteklerin güçlerini kaybettiği ve güneye, Guetemala’daki Mayan bölgesine ve Yukatan’a göç ettiği bir zamanda, Aztekler yaklaşık 1168’de kuzeyden Meksika Vadisine gelerek, muhtemelen Texcoca Gölündeki iki adaya yerleşmişlerdir. Aztekler, tarihleri boyunca başlıca merkezleri olan Tenochtitlan’ı 1325 yılında kurdular. İtacoat döneminde (1428-1440) komşu Texcoco ve Tlacopen devletleri ile ittifak kuran Aztekler, Orta Meksika’da hakim güç durumuna geldiler. Bu durumda imparatorluk, doğuda Puebla ve Veracruz’a, güneyde de Oaxaca ve Tehuantepec’e uzanmaktaydı. Diğer taraftan hem ticari ilişkiler hem de yapılan fetihler dolayısıyla başkent Tenochtitlan 5-6 milyonluk nüfusuyla 1519’da 207.200 kilometre karelik alana yayılan bir imparatorluğun merkezi oldu. Ancak Azteklerin bu güçlü devirleri kısa sürmüştür. 1521 yılında İspanyollar tarafından ortadan kaldırılmışlardır.
Aztek kültürü kendisini, tarıma bağlı ekonomi, dokumacılık, çanak çömlek yapımı metalurjide başlangıç, sayılar, piramit şeklinde yapılar, takvim sistemi, resim yazısı, şehir devlet organizasyonu ve dini faaliyetlerde göstermiştir.
Aztekler tarafından konuşulan Nahuatl lehçesine günümüzde Meksiko şehri ve civarında rastlanır. Eski Aztek veya Meksika kültürü ile gurur duyma modern Meksika kültürünün bir parçasıdır. O zamanlarda kullanılan Nahuatl lehçesi Aztek dilinin en yaygın Kuzey Amerika lisanıydı. El-Salvador’a kadar uzanan bölgede konuşulmaktaydı. İspanyolca’da bu dilden gelme pek çok kelime bulunur. Hatta bunlardan “Tomato” ve “Chocolate” gibi bazı kelimeler bütün milletler tarafından kullanılmaktadır. Aztekler, İspanyollar gelmeden önce yazıya başlangıç yapmışlar ise de dilleri, İspanyolca gibi yazılabilir. Böyle yazılar daha sonraki zamanlar için kıymetli birer belge olmuştur.
Aztek Uygarlığı13 milyonluk bir nüfustan oluşan çok büyük ve zengin bir imparatorluk olan Aztekler gelişmiş tarım yöntemlerine, kendilerine ait bir dine, takvime, alfabeye sahiplerdi. Aztekleri keşfedenler İspanyollar oldu. Hernan Cortes ve onun özel ordusu Aztek başkenti olan Tenochtitlan´a giderken Popocateptel volkanik dağının yanından geçtiler ve ilk kez bir volkan görmüş oldular. Adamları ve Cortes başkente ulaştıklarında Aztek imparatoru Montezuma onları karşılamak için bekliyordu. Aztek imparatoru göz kamaştırıcı elbiseler giymişti. O, Cortes ve adamlarının başkente girmesine izin verdi. Cortes´in sadece 600 askeri vardı ve Aztek imparatoru onları kolayca yok ettirebilirdi. Ancak Aztek takvimine göre bu yıl çok özel bir yıldı. İnançlarına göre bu yılda Quetzalcoatl adlı bir tanrı Aztekleri yok edecekti. Bu tanrının efsanedeki tarifleri Cortes´e çok benziyordu. Bu yüzden Aztek imparatoru, Cortes'in tanrı olduğuna karar verdi. Cortes başkentte birkaç gün geçirdikten sonra güvende olmadığını sezdi. Hayatta kalmalarını sağlayan tek şeyin imparatorun varlığı olduğunu fark etti. Bu nedenle Aztekleri denetim altına alabilmek için imparatoru tutsak almaya karar verdiler. Cortes birkaç ay daha şehirde kaldıktan sonra ayrıldı. O gittikten sonra başka İspanyollar Aztek'e saldırdılar. Cortes yeni ordusuyla geri geldiğinde Cuitlahuac imparator olmuştu. Ancak bunu bilmeyen Cortes, Aztekleri kontrol altına almak için Montezuma'yı tutsak aldı ve halkı etkilemek için onu kraliyet sarayının çatısına çıkardı. Ancak halk onlara taş atarak tepkisini gösterdi. Atılan taşlardan biri Montezuma'nın ölümüne neden oldu. 1521'de Aztekler teslim olana kadar 4 ay savaş yapıldı.
Aztek İmparatorluğu'nun başkenti olan şehir 1300 yıllarında Texcoco Gölü'nün üzerindeki bir dizi adaya Aztek tanrılarından biri olan Huitzilopochtli'nin tapınağı etrafına kuruldu. Şehirde binalar Coatepantli adında 2,5-3 metre yüksekliğindeki duvarlarla çevriliydi. Binalara girişi sağlayan 4 kapı bulunuyordu. Şehrin ortasında Büyük Tapınak vardı. Bu tapınak içinde iki tane tapınak bulunduruyordu. Bunlardan biri savaş tanrısı Huitzilopochtli'ye diğeri de yağmur tanrısı Tlaloc'a aitti. Başkent 1500'lere gelindiğinde 300.000 kişilik nüfusa sahip oldu.
Aztek yazısıAztek yazısı da Maya yazısı gibi, ideogramların ve sesleri belirten fonetik sembollerin bir karışımından oluşmuştur. Yani bazı resim karakterleri nesneleri ve düşünceleri ifade ederken, bazıları da sesleri ifade ediyordu. Örneğin bir Meksika kenti olan Coatlan ("Yılanların yeri") kentinin adı coatl hecesini dile getiren yılan resminin yanı sıra diş ("tlan") işaretinin belirtilmesiyle yazılıyordu. Aynı şekilde Coatepec ("Yılanlı tepenin yeri") adı yine yılan hecesini dile getiren yılan resminin yanı sıra tepe ("tepec") işaretinin belirtilmesiyle yazılıyordu. Eldeki mevcut Aztek el yazmalarının sayısı 500 civarındadır.
Cristöbal Colön yani Kristof Kolomb, Batı Hint Adaları seferine kalkışmadan çok önce, Avrupa’da elden ele, batıdaki adalarla bezenmiş haritalar dolaşmaya başlar. Daha 1339’da bu haritalarda Brezilya’ya denk düşebilecek bir kara parçası (daha kuzeyde) belirir. Kaldı ki Atlantik Okyanusu’nda var olan “bir adaya” ilişkin söylentiler çok daha eskidir… Ayrıca Amerika, Kolomb tarafından keşfedilmeden beş yüzyıl önce, kıta kıyıları Vikingler tarafından bulunur… Vikinglerin Virginia kıyılarına kadar ilerledikleri de iddia edilmektedir… 1369’da Norveç limanı Bergen’in bir veba salgınında nüfusunun üçte ikisini kaybetmesi üzerine, iki kıta arasında dört yüzyıldır sürdürülen ticaret kesilir. Ancak bu kadar uzun süre Amerika’yla Avrupa arasında kurulan ilişkinin bir sır olarak kalmış olması da, mümkün değildir! Ne var ki ‘keşif sözcüğü, modernitenin başlangıcında döneme uygun anlamını kazanacak ve Amerika da, bu anlama en uygun biçimde keşfedilecektir. Vikingler dört yüzyılda İspanyolların Amerika’da kısa sürede oynadığı yıkıcı-yaratıcı rolü oynayamazlardı. Her şeyden önce, teknik imkansızlıklar -otuz kişi taşıyan gemiler; kumpas, pusula ve harita yokluğu- sonra da düşünsel imkansızlıklar onları sınırlıyordu. Viking seferlerinin ardında, hiçbir küresel proje, hiçbir bilimsel fikir yoktu. Farklı bir uygarlıkla karşı karşıya olduklarını da bilmiyorlardı. Öyleyse, keşfin “keşif” olabilmesi için, Batılının, keşfettiği yeri dönüştürmeye başlaması gerekiyordu…
Kanarya Adaları Modeli Modernite sömürgecilikle birlikte dünyaya hızla yayılırken, keşif sözcüğü de modern anlamını kazanır. “Keşfetmek” artık modern insanın, üzerinde milyonlarca kişinin yaşadığı, bazen büyük uygarlıklar oluşturduğu yeni topraklara ‘el koyması’ anlamına gelecektir. “Keşif” ve “fetih” sözcükleri, sömürgeciliğin başlangıcıyla birlikte, özdeşleşeceklerdir. Kanarya Adaları’nın keşfinde ve fethinde olduğu gibi: Kanarya Adaları, 13 adadan oluşur. Jean de Bethencourt 1400’e doğru Lanzarote, Fuerteventura, La Gomera, El Hierro’yu fetheder ve Niebla Kontu Don Juan Alonso’ya, o da bazı topraklar karşılığında, Hernan Pereza’ya adaları verir. Isabel ve Fernando 1479’da Pedro de Vera’yı Gran Canaria, Tenerife ve Las Palmas’ı fethe gönderirler. Fetih 1483’te sona erer. İşte bu fetih, küçük ölçekte, Latin Amerika’da olacakların habercisidir: Dokuz yılda fatihlerin nüfusu yerli nüfusunu aşar ve yüz yıl içinde tüm yerliler (guancheler) yok olur; yeni bitkilerle hayvanlar da adaların yapısını bütünüyle değiştirir…
Gerçek Bütünleşme Azteklerin başkenti Tenochtitlan Kolomb’un son seferinde ulaştığı ve kayıp cennet sandığı Orenocco deltası, tüm görkemiyle fatihleri şaşkına çevirir ve keşfedilen yerin muazzam bir kıta olabileceği kuşkuları güçlenir. Artık kıta içinde ilerleme, büyük uygarlıklarla karşılaşma ve Amerika’nın gerçek bütünleşme süreci başlamak üzeredir. Vasco Nunez de Balboa, 1513’de Pasifik Okyanusu’nu keşfedecek ve Amerika’nın bir kıta olduğu konusundaki kanı kesinleşecektir. 1517’de Hernândez de Cordoba’nın kıtaya düzenlediği seferde yerlilerle çıkan çatışmada yüz on kişiden elli yedisi, Cordoba dâhil ölür. 1518’de Juan de Grivalja’nın komutasında düzenlenen seferde Montezuma’nın (Moteçuçuma) temsilcileriyle ilk karşılaşma gerçekleşir. Fatihler “Mexico” adını o zaman duyacak ve Aztekleri de o ana kadar gördükleri diğer yerlilerle karşılaştırmakta zorlanacaklardır. Fatihlerin kendi kendilerine, onların Musevi mi yoksa Magripli mi olduklarını sormaları, bu uygarlık karşısında kafalarının ne kadar karıştığını göstermektedir. O güne kadar yerlileri, indirilen kılıçları kıracak kadar kalın kafalı yaratıklar sayan fatihler, hayranlıkla izleyecekleri, yine de yok etmekten geri kalmayacakları görkemli bir uygarlığın kapısındadırlar.
Velázquez’den Gerekli İzni Koparan Cortes Gemileri Yakıyor Takvimler 18 Ekim 1518 tarihini gösterirken, İspanyol hükümetinden onay alan Küba Valisi Velázquez, Hernan Cortes’i Meksika seferi için görevlendirir. Aynı zamanda hem asker ve hukukçu (dönemin en ünlü üniversitelerinden birinde, Salamancada hukuk ve Latince eğitimi almıştır), hem de noter, çiftçi ve fatih olan bu şaşırtıcı, esrarengiz insanın kaderi, yakın dostu ve bu arada düşmanı olacak Küba valisi Diego Velázquez’le çakışır. Valinin yakınları, Cortes’in bir süre sonra bağımsızlığını ilan edeceğini sezerek, onun engellenmesi için çalışmışlardır aslında. Buna rağmen Velázquez’den gerekli izni koparan Cortes, kıyıya çıkar çıkmaz gemilerini yakarak, Küba ile arasındaki bağları koparır. Montezuma ise Cortes’i kaygıyla izlemekte ve elçileri aracılığıyla onu imparatorluk üzerine yürümekten caydırmaya çalışmaktadır. Bu nedenle gönderdiği hediyeler arasında, altın ve gümüş levhalar, tören giysileri vardır. İmparatorluğun dini simgesi sayılabilecek görkemli bir altın levhayı aldığında, Cortes’in ilk işi bunu eritmek olacaktır! Bu işlem, iki dünyanın karşılaşmasının hangi sona kapıyı açacağını hemen gösterir. Temsilcilerin Cortes’i vazgeçirme çabaları boşa çıkar ve engellenemez Mexico-Tenochtitlan yürüyüşü başlar [Tenochtitlan sözcüğünde; tetl (kaya), nochtli (kaktüs), tlan (yerleşim) anlamında]. Aztek takvimiFatihler ilk olarak Montezuma’nın sultası altındaki Tlakskalalılar ile karşılaşırlar. Tlakscalalılar, bölgede Azteklere karşı egemenliklerini korumayı başaran tek ulustur ve İspanyollara karşı da teslim olmaya hiç niyetleri yoktur. Bağımsızlıkları ve özgürlükleri için savaşırlar. Fakat okları Cortes’in askerlerinin demir zırhlarına işlemediği gibi, ateşli silahlara karşı koyacak güçleri de yoktur. Sonuçta Cortes galip gelir bu ilk düşmanlarını müttefike dönüştürürler. Aslında büyük bir imparatorluğu yıkmaya giden güç, 508 savaşçı, 100 gemici, 17 at, 10 topluk komik bir güçtür! Cortes yanına aldığı 1000 kadar Tlakscalalı savaşçı ile ilerlemeyi sürdürür. Sonunda 7 Kasım 1519’da tüm görkemi ile karşılarında Azteklerin başkenti Tenochtitlan durmaktadır. Fatih topluluğunu şaşkına dönmüştür. 300 bin nüfuslu canlı kent, onlar için bir rüyadan başka bir şey değildir! Bernal Diaz del Castello’ya göre tüm Avrupa’da bundan daha güzel, daha muhteşem bir kent yoktu. Saray duvarları gözleri kamaştıracak bir beyazlıktaydı. Şehri altın bir taç gibi çevreleyen adalar çiçeklerle süslenmişti. Cortes Tenochtitlan’a ulaştığında Aztekler oldukça yüksek bir uygarlık düzeyine ulaşmışlardı. Simgesi, kaktüs üzerinde bir yılanı parçalayan kartal olan Aztek Devleti merkezi devlete bağlı sitelerden oluşan bir konfederasyondu. Yargı sistemi tamamen özerkti ve yargıçların her ne nedenle olursa olsun rüşvet anlamına gelecek armağanlar almaları kesinlikle yasaklanmıştı. Komşuları olan Mayalardan alınmış sayı sistemi oldukça gelişkindi ve yüksek düzeyde astronomi ve matematiksel hesaplar yapmalarına olanak sağlıyordu. Kullandıkları takvim sisteminin ise tüm Avrupa uygarlığında bir benzeri bulunmuyordu.
Cortes, Aztek Kralı Montezuma’yı Tutsak Alıyor Montezuma kentin kapısında, omuzlarına dayanarak yürüdüğü dört büyük soylu ve maiyetiyle birlikte Cortes ve yanındakileri karşılar. Ayaklarında, değerli taşlarla kaplı altın topuklu sandallar vardır; çevresindekiler hiç ara vermeden önündeki alanı süpürmekte ve ayakları yere değmesin diye pamuklu kumaşlarla kaplamaktadırlar. Çevresindeki dört soylu dışında kimse onun yüzüne bakamamaktadır. Cortes onu kucaklamaya kalkışır, ama bunun büyük bir saygısızlık olduğu, Montezuma’nın yanındakiler onu engelleyince anlar. Bundan sonrası çok hızlı geçecektir. Cortes, Montezuma’yı kendi sarayında yakalayarak, fatihler için ayrılan saraya götürür ve tutsak eder. Ancak Cortes’i bu yeni konutunda kendisini ziyarete gelenleri karşılayabilmekte, ülkesini sözde yönetmeye devam etmektedir… Tarih 1520’dir ve Velázquez, Pânfilo de Narvâez’i Cortes’i yakalayıp geri getirmesi için yollamıştır. Ancak onu karşılamaya giden Cortes, Narvâez’i ve askerlerini kendisine katılmaya ikna eder. Cortes artık Meksika’nın tartışılmaz hakimidir. Ne var ki yokluğunda, komutanı Pedro de Alvarado, Aztek soylularının bir kısmını, isyana hazırlandıkları gerekçesiyle katletmiş ve bunun üzerine Aztekler ayaklanmıştır. Montezuma, halkını yatıştırmaya çalışırken atılan taş ve oklarla yaralanıp ölür. 30 Haziran 1520’de “Hüzünlü Gece” diye adlandırılan gecede, Cortes ve adamları canlarını zor kurtararak kentten kaçarlar. Birçok fatih hayatını kaybeder ve toplanan ganimetin büyük bölümü kanallara dökülür. Tlakskaltekler’e sığınıp yeniden güç toplayan Cortes kenti kuşatır. Başkente ulaşan tüm yolları kapatan Cortes kente yiyecek ulaşmasını engeller. Tenochtitlan’a su sağlayan kemerleri de yıkınca tüm halk hem açlık hem de susuzluğun pençesine düşer. 93 gün sonra, 13 Ağustos 1521’de Tenochtitlan düşer. Yalnızca bir gün içinde 40 bin Aztekli katledilir. Cortes ise “Niyetim hepsini öldürmekti” demektedir. Bu, tarihte eşi az görülebilecek bir olaydır. Çünkü Aztek İmparatorluğu, azametli yapısına rağmen çok yeni bir imparatorluktur: 1320’lerde (1325-1345) kurulmuş, 1420’lerde (1427-1428) imparatorluk merkezine dönüşmüş, 1520’lerde çökmüştür; hem de sadece 500 kadar fatihin saldırısı sonunda. Meksika’nın ilk İspanyol piskoposu olan Juan de Zumarrege’nin ilk yaptığı iş ise Aztek kültürüne ait tüm kitap ve elyazmalarını meydanda toplatıp yaktırmak olacaktır.
0 Yanıt
5097 Gösterim