İslam tarihi ve medeniyeti
Batı Roma'nın devamı kabul edilen Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu, Helenizm kültürünü benimsemiş, Ortodoks mezhebinden oldukları için de, Katolik Avrupa ile bağları zayıf olmuştur.
İmparatorluk en güçlü devrini "Jüstinyen" hanedanı zamanında (518-610) yaşamıştır.
Anadolu, Suriye, Filistin, Mısır, Kartaca, İspanya'nın bir bölümü, İtalya yarımadası, Dalmaçya kıyıları ve Tuna'ya kadar Balkan toprakları bu dönemde Bizans sınırları içinde idi.Bizans toplumu; soylular, din adamları, askerler ve köylüler olarak dört ana sınıftan oluşmuştur. Tarımın dışında en önemli etkinlik ticarettir. İpek ve Baharat yolları, önemli ticari kazançlar sağlamıştır.
Sasaniler
İran'da kurulmuştur. Kurucuları Babek ve oğlu Ardeşir'dir.
Başkentleri, Medain'dir
İran’da ve İran tesirinde kalan ülkelerde hakim din Zendüştlük idi.
Sasanîler, ipek yolunun egemenliği için Akhunlara karşı Göktürklerle işbirliği yaptılar.
Ancak ipek yolunu ele geçiren Göktürklerin Bizans'la ittifak yapmaları üzerine oldukça yıprandılar.
Hz. Ömer döneminde Kadisiye (635) ve Nihavend (642) savaşlarını kaybeden Sasanîler yıkıldılar
Japonya
Japonya, Çin uygarlığının etkisinde kalmıştır.
Konfüçyüslük, Taoizm, Budizm ve Japon milli dini olan Şintoizm dinleri hakimdi. Şinto tanrıların yolu demekti.Güçlü bir merkezî yönetimin olmayışı, derebeylik sisteminin doğmasına neden olmuştur.
İslâmiyet’in ortaya çıktığı 6. yüzyıl başlarında Japonya, bulunduğu bölgede siyasî ve ekonomik yönden gelişmemiş bir ülkedir.
Japon ekonomisi tarıma ve özellikle de pirinç üretimine dayanırdı.
Göktürkler
İslam öncesi Türklerde Gök-Tanrı inancı hâkimdi. Gök-Tanrı inancı İslam dininin Allah inancı ile ortak özellikler taşıyordu. Bu ortak yön Türklerin İslam dinine girmelerini kolaylaştırmıştır.
Bazı kutsal saydıkları yerlerde Tanrı'ya dua edip, kurban kesmişlerdir.
Din görevlilerine Şaman, kam, baksı gibi ünvanlar vermişlerdir.
Hindistan
Hindistan, Asya'nın güneyinde büyük bir yarımadadır.Çeşitli kavimlerin istilasına uğradığı için Hindistan'da siyasî bir birlik kurulamamıştır.
Kast sistemi; toplumsal, siyasî ve dinî düzenin temelini oluşturuyordu. Bu sistemde halk, sınıflara ayrılmıştı:
Brahmanlar; Din adamları
Kshatriyalar (Kşatriyalar) : Hükümdarlar, komutanlar ve askerler
Vaisyalar (Vaizyalar) : Sanatkârlar, tüccarlar ve çiftçiler
Sudralar: İşçiler
Paryalar: Ayrıca bu dört sınıfın dışında olan ve hiçbir hakka sahip olmayan sınıftır.
Çin
Çin'de feodal bir yapı bulunmaktadır.
Yönetimde hanedanların egemenliği vardır.
Egemen sınıf soylulardır.
Çin'in tarihi yontma taş devrine kadar uzanmaktadır.
İpek yolu, Türklerle Çinlileri karşı karşıya getirmiştir.
Geniş ve verimli topraklarda tarım önemli etkinliktir.
En önemli ekonomik kazancı İpek Yolu'ndan sağlamışlardır.
Aforoz: Aforoz edilen kişi Hristiyan toplumunun dışına atılmış olurdu.
Endülüjans: Hristiyanların günahlarından kurtulmak için papalardan satın aldıkları af kağıtları.
Enterdi: Papanın bir ülkeyi kralı ile birlikte cezalandırmasıdır.
B. İSLÂMİYET'İN DOĞUŞU VE YAYILIŞI
1. İslâmiyet'ten Önce Arap Yarımadası
a. Siyâsî Durum
Arabistan Asya kıtasının güney-batı ucunda yer alan büyük bir yarımadadır. Genellikle çöllerle kaplı bir alandır.
Arapların kökeni Sami ırkından gelmektedir. Samîler, Arap Yarımadası'nda yaşamışlar, zamanla buradan dağılarak İlk Çağdan bu yana Mezopotamya, Suriye, Filistin bölgelerinde etkin rol oynamışlardır.
Arabistan'da İslamiyet'ten önce kurulan devletlerin başlıcaları şunlardır:
1. Güney Arabistan Devletleri
A. Main Devleti (M.Ö. 1200 - 650): Yemen'de kurulan üç büyük devletten biridir. Başkenti, Main kentidir.
B. Saba Devleti (M.Ö. 950 - 115): Main Devleti'nin yıkılışından sonra Yemen'e, Sabalılar egemen olmuşlardır.
Başkentleri Ma'rib kentidir.
C. Himyerî Devleti (M.Ö. 115 - M.S. 525): Saba Devleti'nin yıkılışı ile güç kazandılar.
2. Kuzey Arabistan Devletleri:
A. Nabatîler : Nabatîler, Arabistan'ın kuzeybatısında M.Ö. 4.yy.da kurulmuştur. Başkenti Petra kentidir
B. Gassaniler : Yemen kökenliolup,Suriye'yeyerleşmişlerveHıristiyanlaşmışlardır.Başkentleri Şam'dır.
C. Hire Arap Krallığı : Yemen kökenli olup, Irak'taki Hire kenti çevresine yerleşmişlerdir.
Bu dev¬letler ekonomik kaynaklarının yetersizliğinden dolayı kuv¬vetli bir devlet olamamışlardır.
Hz.Muhammed Dönemi
Hz. Muhammed, 571 yılında Mekke’de doğdu. Babası Abdullah o doğmadan iki ay kadar önce vefat etmişti. Annesi Amine’dir.
Önce dedesi Abdülmuttalip, o ölünce amcası Ebu Talip’le yaşadı.
Hz. Muhammed, gençliğinde dürüstlüğünden dolayı Emin olarak adlandırıldı.
Çobanlık, ardından amcası Ebu Talip’le ticaret yaptı.
Yoksullara yardım eden Hılfü’l Fudul adlı yardım kuruluşunda görev aldı.
Kâbe’nin tamiri sırasında Araplar arasında sorun olan Hacerü’l Esved taşının yerleştirilmesi konusunda Kâbe Hakemliği yaptı.
25 yaşında iken 40 yaşında olan Hz. Hatice evlendi.
610 yılında Hira mağarasında peygamberlikle görevlendirildi.
İlk olarak; eşi Hatice, evlatlığı Zeyd, amcasının oğlu Ali ve dostu Ebu Bekir onun peygambeliğine inandılar.
DÖRT HALİFE DÖNEMİ
Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali seçimle halife olarak geldiler. Bu dönem İslâm Cumhuriyeti Dönemi de denir.
Hz. Ebubekir Dönemi:
Yalancı peygamberler ve zekât vermek istemeyenler bastırılarak Arabistan'da siyasi birlik sağlandı. Arabistan'ın fethi tamamlanıp, Arabistan dışında ilk fetihlere başlanmıştır. Kur'an-ı Kerim kitap haline getirilmiştir. Halife, memur ve askerlere maaş bağlanmıştır. Bizans'la yapılan Yermük sa-vaşı'yia Suriye kapıları aralanmıştır.
Hz. Ömer Dönemi:
Suriye, Filistin ve Kudüs toprakları Bizans'la yapılan Ecnadin Savaşı ile ele geçirilmiştir. Sasa-ni Devleti ile yapılan Nihavet Savaşı ile Sasani Devletine son verilerek İran toprakları ele geçirilmiştir. Böylece ilk kez Türkler'le Müslümanlar sınır komşusu oldu. Hicrî takvim hazırlanıp kullanılmaya başlandı. Fethedilen ülkeler idarî yönden büyük illere ayrıldı, ilk kez divan teşkilâtı kuruldu. İlk ordı teşkilâtı kuruldu. Adlî teşkilât kuruldu. İkta sistem uygulamaya başladı. Mahkemelere kadılar tayir edildi. İdare ve yargı birbirinden ayrıldı. Kuzey Af rika'da ilk fetihler (Mısır fethedilerek) başlamıştır Doğu Anadolu'da ilk fetihlere başlanmıştır.
Hz. Osman Dönemi:
Türk - Müslüman savaşları başladı, ilk İslârr donanması kuruldu, islâm tarihindeki ilk iç karışık lıklar Mısır ve Irak'ta çıktı. Kur'an-ı Kerin çoğaltılarak eyaletlere gönderildi. Kuzey Afrika'da ki fetihlere devam edildi Trablusgarb ve Tunus alı narak, Hz. Osman şehit edildi.
Hz. Ali Dönemi:
Cemel (Deve) Olayı denilen (Hz. Aişe'nin deve si etrafında olduğu için) savaşta Hz. Aişe ile, Sıffiı Savaşı'nda Muaviye ile savaştı, islâm tarihindek ilk ayrılıklar ortaya çıkarken fetihler durmuştur
EMEVÎ DEVLETİ (661 - 750)
Devletin kurucusu Hz. Ali döneminde Şam valisi olan Muaviye'dir. Başkenti Şam'dır. İç karışıklık lar sona erdi. Ancak halifelik saltanata dönüştı Müslümanlar İstanbul'u ilk kez kuşattı. İslâm dür yaşındaki kesin ayrılık 680'de Hz. Hüseyin'in Kerbela'da şehit edilmesiyle ortaya çıktı Şii'lik oluştı Arapça resmî dil oldu. İlk islam parası bastırıldı. İlk İslam muhafız (polis) ve posta teşkilatı kuruldu.
Kadiz Savaşı ile Müslümanlar Tarık Bin Ziya komutasında İspanya'yı fethettiler.
Puvatya Savaşı ile islâm Orduları yenilince BatıAvrupa fetihleri durdu. Şiiler'in çalışmaları, Emevî ailesi arasındaki geçimsizlik, Abbasîler'in çalışmaları, Emevîler'in Arap olmayan Müslümanlar değer vermemeleri (Milliyetçilik yapmaları)ise memuriyetlere Emevî ailesinden olanları getirmeliri yıkılış nedenleridir.
ABBASİLER DÖNEMİ
Bağdat şehri kurulup başkent yapıldı. Eski Yınan ve Hellen kültürleri eserleri Arapça'ya çevrik İslam tarihinde ilk vezirlik makamı kuruldu.
Harun Reşit Dönemi en parlak dönemidir. Türkler için Samerra şehri kuruldu. Bizans sınırlarında Avasım ordugah şehirleri oluşturularak Bizans'a karşı önlem alındı. Abbasîler'in hoşgörülü ve eşitlikçi siyaseti ile Türkler bu devirde İslâmiyete girdiler.
Abbasiler'in merkesi otoritesi zayıflayınca toprakları üzerinde küçük devletçikler oluşmuştur. Bunlara "Tevaif-i Mülük" denir.
Bazıları: Tolunoğulları, Akşitler (ihşitler), Fatımi-ler, Büveyhuoğulları, Samanoğulları gibi.
Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey, Abbasi Halifesi Şii Büveyhoğulları'nın elinden kurtarınca, Büyük Selçuklular yani Türkler İslam'ın koruyuculuğunu üstlenmişlerdir.Devlete kesin olarak Moğol İlhanlılar'ın kurucusu Hülagü son vermiştir.
İslam devletine başkentlik yapmış başlıca şehirler şunlardır;
- Hz. Muhammed Döneminden Hz. Ali ye kadar Medine,
- Hz. Ali dönemi Küfe,
- Emeviler Dönemi fiam,
- Abbasiler Dönemi Bağdat,
- Endülüs Dönemi Kurtuba dır.
Ünite 2-Türklerin İslamiyeti kabulü ve İslam devletindeki Hizmetleri
Hz. Ömer zamanında iranın fethiyle ilk defa Müslümanlarla Türkler komşu oldular. Hz. Osman zamanında Horasanın Müslümanlar tarafından alınması Müslümanlarla, Türkleri karşı karşıya getirmiştir. Bu sırada bölgede Türgişler Devleti bulunuyordu. Türkler ile Müslümanlar arasında ilk savaşlar Emeviler döneminde olmuştur. Emevilerin Horasan Valisi Kuteybe Bin Müslim Buhara ve Semerkant gibi önemli şehirleri alarak Maveraünnehre hakim olmuştur (715). Emevilerin Türklerle mücadelesi Abbasiler dönemine kadar devam etti. Emevilerin Türklere iyi davranmaması ve Arap milliyetçiliği yapmaları Türklerin islamiyete girmelerini engelledi. Türkistanda ilerlemeye devam eden Müslüman Araplar Çinlilerle karşı karşıya geldiler.
Abbasi Devletinin Horsan Valisi Ebu Müslim, Salih bin Ziyad komutasındaki bir orduyu Çinin bölgede üstünlük kurmasını engellemek amacıyla görevlendirdi. 751 yılında Talas Irmağı kıyısında Çinlilerle-Abbasiler arsında yapılan savaşta (Talas Savaşı) Türkler Abbasilerin yanında yer alarak Çinlilerin yenilmesinde etkili oldular.
-
Türk İslam Devletleri
1) Tolunoğulları (868-905)
Mısırda kurulan ilk bağımsız Türk-islam Devletidir. Devletin kurucusu Ahmet Bin Tolundur (Tolunoğlu Ahmed). Abbasilerin Mısır valisi olan Ahmet 868 yılında bağımsızlığını ilan etti. Suriye, Filistin ve Bingaziyi ele geçirerek devletini güçlü bir duruma getirdi. 884 yılında ölümüyle yerine oğlu Humâraveyh geçti. Humâreveyhten sonra Ceyş, Harun ve Zeyban işbaşına gelen hükümdarlardır. iç karışıklardan yararlanan
Abbasiler merkezi Fustata girerek 905 yılında Tolunoğulları devletine son verdiler.
2) İhşidiler (935-969)
Mısırda kurulan ikinci Türk devletidir. ihşid unvanı devletin kurucusu Muhammed Ebu Bekire Abbasi Halifesi tarafından verilmiştir (Ihşid: Melikler-Meliki) Muhammed Mısırda vali iken bağımsızlığını ilan ederek ihşidiler devletini kurdu. Onun zamanında ordu güçlendirilerek Suriye, Filistin ve Hicaz ele geçirildi. Unucur (onuygur), Ali, Kafur ve Ahmet ihşidiler devletinin hükümdarlarındandır. 969 yılında Fatımiler bu devlete son verdiler.
3) Karahanlılar (840-1212)
İlk Müslüman Türk devleti olarak kabul edilen Karahanlılar Devletini Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri kurmuşlardır. ilk hükümdarları Bilge Kül Kadır Handır. Başkentleri Balasagundur. Karahanlıların en önemli dönemi 934 yılında başa geçen Abdülkerim Satuk Buğra Han zamanıdır. Bu hükümdarın Müslümanlığı kabul
etmesiyle, devlete bağlı Türkler arasında islamiyet yayılmaya başladı. Böylece ilk Türk-islam devletinin kurucusu oldu. Buğrahan Ali, Nasr Ali ilig Han, Yusuf Kadır han Karahanlı hükümdarlarından bazılarıdır. Nasr Ali ilig Han döneminde Karahanlılar Gaznelilerle birlikte Samanoğulları Devletine tamamen son verdiler ve topraklarını paylaştılar. Karahanlılar Gaznelilerle yaptıkları mücadelede başarılı olamadılar. Yusuf Kadır
Hanın ölümünden sonra oğulları arasında çıkan taht kavgalarından dolayı devlet doğu ve batı olarak ikiye ayrılmıştır.
Doğu Karahanlılar ; Balasagun, Talas, Kaşgar, Tuzkent, Yarkent ve Hotan bölgelerine hakim olmuşlardır. Bu devlet önce Selçuklulara bağlandı sonra da Karahıtaylar tarafından ortadan kaldırıldı (1211). Merkezi Semerkant olan Batı Karahanlılar Maveraünnehir ve Fergana bölgelerine hakim olmuşlardır. Bir süre Karahıtaylara bağlı yaşadılar. 1212de de Harizmşahlar tarafından yıkıldılar.
4) Gazneliler (963-1187)
Devletin kurucusu Alp Tigin Samanoğullarının hizmetinde bulunmuş ve Horasan valiliği yapmıştır. Afganistandaki Gazne şehrine gelerek Gazneliler Devletini kurmuştur (963). Sebük Tekinin hükümdarlığı zamanında Toharistan ve Belucistan alınarak Hindistana inildi. Sebük Tekin ölünce yerine geçen oğlu ismailin hükümdarlığını büyük oğlu Mahmut tanımadı. 998 yılında hükümdar olan Sultan Mahmud zamanı (998-1030) Gaznelilerin en parlak dönemidir. 1001-1027 yılları arasında Hindistana 17 sefer düzenlendi ve bu bölgede islamiyetin yayılması sağlandı. Sultan Mahmut 1030 yılında ölünce yerine oğlu Mesud geçti. Bu dönemde Selçuklularla yapılan Dandanakan Savaşı (1040) devletin zayışamasına sebep oldu. 1041 yılında Sultan Mesutun öldürülmesinden sonra devlet iç karışıklıklara sürüklendi. (Muhammet, Mevdut, ibrahim hükümdarlık yapan isimlerden bazılarıdır). Hüsrev fiah zamanında devletin merkezi Gazneden Lahor şehrine nakledildi. Son hükümdar Hüsrev Melikin Gurlular tarafından tutsak edilmesiyle Gazneliler devleti son buldu(1187)
5) Büyük Selçuklular ve Bağlı Devletler
Büyük Selçuklu Devletini kuranlar Oğuzlardır. Bu devlet, adını Selçuk Beyden aldı. Selçuk Bey Oğuzların üçok kolunun Kınık boyundandır. Selçuk Bey Oğuz Yabgu Devletinde subaşı görevinde bulunmuştur. Yabguyla arası açılan Selçuk Bey Cend şehrine yerleşti. Burada Müslümanlığı kabul etti. Selçuk Beyin torunları olan Tuğrul ve Çağrı beyler Gazneli Mesud zamanında Nişabura girerek bağımsızlıklarını ilan
ettiler (1037). Gaznelilere karşı kazandıkları Dandanakan Zaferi ile (1040) Selçuklu Devletini kurdular.
Tuğrul Bey Sultan oldu. Çağrı Bey orduların başına geçti. Dandanakan Zaferiyle islam dünyasında siyasi hakimiyet Selçuklulara geçmiştir. 1043 yılında Tuğrul bey başkenti Nişaburdan Reye taşıdı. 1048 yılında Bizansla yapılan Pasinler Savaşını Selçuklular kazandı (Bizansla yapılan ilk savaş). 1055 yılında Abbasi Halifesinin daveti üzerine Bağdata girerek onu, fiii Büveyhoğullarının baskısından kurtardı. Halife Tuğrul Beye Doğunun ve Batının Sultanı unvanını verdi. Böylece Selçukluların lider ve koruyucusu konumuna yükseldiler. 1057 yılında Tuğrul Bey Büveyhoğullarını tamamen ortadan kaldırdı. 1063 yılında Tuğrul Beyin ölümüyle yerine Çağrı Beyin oğlu Süleyman Beyin geçmesine karşı çıkan Çağrı Beyin diğer oğlu Alp Arslan 1064 yılında tahtı ele geçirdi. Sultan Alp Arslan zamanında bütün Azerbaycan, Kuzey Irak ve Suriye birer Türk yurdu haline geldi. 1071de Malazgirtte Bizansla yapılan savaşta Bizans mağlup edildi ve Anadolu kapıları Türklere açıldı.
Melikşah zamanı (1072-1092) Selçuklu Devletinin en parlak zamanıdır. En geniş sınırlara bu zamanda ulaşıldı (Harita 5.5). Karahanlılar ve Gazneliler Selçuklulara tabi hale getirildi. Anadoluda Adalar Denizi ve Boğaziçine kadar olan yerler fethedildi. Melikşahın ölümünden Sultan Sencerin başa geçmesine kadar olan dönem Fetret Devri olarak bilinir. Bu dönemde Melikşahın oğulları; Berkyaruk, Mehmet Tapar, Mahmut ve Sencer arasında taht kavgaları yaşandı. Selçuklu Devletinin son büyük Sultanı Sencerdir. Sencerin 1141 Katvan Savaşında Karahıtaylara yenilmesi devletin zayışadığını açığa çıkardı.
Bunların en önemlileri şunlardır.
* Horasanda kurulan HORASAN SELÇUKLULARI; Devletin başkenti Hemedandı. Harizmşahlar tarafından ortadan kaldırıldı.
* İranda kurulan KiRMAN SELÇUKLULARI; Alp Arslanın yeğeni Kavund tarafından kuruldu. Oğuz saldırıları ve taht kavgalarıyla yıkıldı (1187).
* Suriyede kurulan SURiYE SELÇUKLULARI; 1069 yılında bugünkü Suriye, israil ve Ürdün toprakları üzerinde Atsız ve fiöklü beyler tarafından kuruldu.
* Anadoluda TÜRKiYE SELÇUKLU DEVLETi; Bu devlet ileriki bölümlerde anlatılacaktır)
Bu devletlerden başka Selçuklu ailesinden olmayan vali ve komutanlar da bağımsız devletler kurdular. Bunlara Atabeylikler adı verildi. Atabeyler, Selçuklu şehzadelerini eğiten, onların iyi bir devlet adamı ve komutan olmalarına yardımcı olan bilgili kişilerdi.
Atabeyliklerin başlıcaları şunlardır;
* Musul ve Halepte ZENGiLER
* iranın Fars bölgesinde SALGURLULAR
* fiam ve çevresinde BÖRiO/ULLARI
* Azerbaycanda iLDENiZLiLER
6) Harizmşahlar (Harizm fiahlar) (1097 - 1231)
Ceyhun ırmağının Aral gölüne döküldüğü delta bölgesine Harzem, bu bölgeye hakim olanlara Harizmşah denilmiştir. Harizmşahların atası Anuş Tigin Harzem valisi idi. Torunu Atsız Selçuklulara karşı bağımsızlık mücadelesinde bulunduysa da başarılı olamadı. Buna rağmen Atsız Harizmşahlar Devletinin kurucusu kabul edilmektedir. Atsızın oğlu il-Arslan zamanında Büyük Selçuklu Devleti yıkılınca (1157) Harizmşahlar bağımsız bir devlet oldular. Alâeddin Tekiş, Harizmşahların en güçlü hükümdarı oldu. Onun oğlu Alâeddin Muhammed döneminde Cengiz Han başkent Gürgenç dahil bütün Harezm şehirlerini aldı (1220). Muhammedin oğlu Celâleddin Harizmşah Tebrizi başkent yaptı. Türkiye Selçuklularına ait Ahlatı alması üzerine Türkiye Selçuklu Sultanı I. Alaeddin keykubat, Yassıçemen Savaşında (1230) Harizmşahları bozguna uğrattı. 1231 yılında Celâleddin Harzemşahın öldürülmesiyle bu devlet sona erdi.
7) Eyyûbiler (1174-1250)
Eyyûbiler, Mısırda Selâhaddin Eyyubî tarafından kurulan bir Türk devletidir. Selâhaddin Eyyûbî kısa zamanda Suriye ve Irakın kuzeyini ele geçirdi. Ününü Haçlılara karşı yürüttüğü mücadelen almıştır. Kudüs kralını Hıttin Savaşında yenerek (1187) Kudüsü ele geçirdi. Kudüsün Müslümanların eline geçmesi III. Haçlı Seferine sebep oldu. Selahaddin Eyyûbî, Nilden, Fırata kadar olan yerleri Türk egemenliği altında birleştirdi.. Son Eyyûbi Sultanı Turan fiah Eyyûbi ordusundaki Türk Memlûk askerleri tarafından öldürüldü. Böylece Eyyûbi devleti sona erdi (1250)
8) Memlûkler (1250-1517)
Eyyûbilerden sonra Mısırda kurulan bir Türk devletidir. Bu devletin kurucusu Eyyûbi ordusunda komutan olan Aybektir. Memlûk Devleti iki ana bölümde incelenir. Mısır ve Suriye yi yönetimleri altına aldıktan sonra iranda ilhanlılar Devletini kurmuş olan Moğallarla ve Suriyedeki Haçlılarla savaştılar. Ayn-ı Calut Savaşında (1260) Moğollara ağır bir darbe indirerek Mısırı Moğal istilasından kurtardılar.
Sultan II. Bayezid zamanında Memlûklerle Osmanlılar arasında savaşlar oldu. Yavuz Sultan Selim, Memlûk ordusunu 1516da Mercidabık, 1517de Reydaniye (Ridaniye) savaşlarıyla yenilgiye uğrattı. Böylece Memlûk Devleti yıkıldı ve toprakları Osmanlı ülkesine katıldı.
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE
KÜLTÜR VE MEDENİYET
1.DEVLET YÖNETİMİ.
Karahanlı Devleti kurulduğu coğrafya itibari ile Türk Devlet anlayışını aynen sürdüren bir devletti. Hükümdarlar da "kara" ünvanı kullanılıyordu. Sultan ünvanını ilk kullanan Türk Hükümdarı Gazneli Mahmut ( Sultan Mahmut ) olmuştur.
Devlet işleri Büyük Divan denilen yerde görüşülüp karara bağlanırdı.
Moğol hükümdarlarına "Kağan denirdi. Devlet işerinin görüşüldüğü ve karara bağlandığı yere de "Kurultay" adı verilirdi. Ordu komutanlarına ise "noyan" adı verilirdi.
NOT: Ülkenin hükümdar ailesinin ortak malı sayıldığı düşüncesi bütün Türk Devletlerinde kabul görmüş ortak bir düşünce idi. Bu anlayış taht kavgalarına ve Türk devletlerinin kısa sürede yıkılmalarına neden olmuştur.
2.ADALET İŞLERİ
Türk-İslam Devletlerinde hukuk, Şeri ve Örfi olmak üzere ikiye ayrılırdı. Şeri hukuk ile ilgili davalara "kadı" bakardı. Örfi hukuk ile ilgili davalara bakan yüksek bir mahkeme vardı. Ordu içindeki anlaşmazlıklara "kadıasker"(kazasker) bakardı.
3. ORDU
Gazneliler Devleti'nin kuruluş itibari ile çok milletli bir yapıya sahipti. Bu durum orduda da kendini göstermişti. Gazneli ordusu birçok milletten oluşuyordu. Büyük Selçuklu Devleti'nde Türk ordusu çok daha gelişmiş ve büyümüştür. Büyük Selçuklu ordusu altı ayrı bölümden oluşuyordu.
Bunlar :
a. Gulaman-ı Saray : Çeşitli milletlerden toplanan kölelerin özel bir eğitimle saray için yetiştirilmesi ile oluşmuş askerlerdir.
b. Hassa Askerleri: Çeşitli Türk boylarından oluşan atlı askeri birliklerdir.
c. Melik ve Vali askerleri: Melikler ve valilerde savaş zamanı emrindeki askerlerle Sultan'ın ordusuna katılırdı.
d. Bağlı Devlet ve Beyliklerin Askerleri: Büyük Selçuklu Devleti'ne bağlı devlet ve beylikler de savaşa zamanı Büyük Selçuklu Devleti'ne asker verirlerdi. ( Ermeni ve Gürcü krallıkları gibi)
e. Türkmenler : Göçebe olarak yaşayan Türkmenler savaş ortamına her an hazır bulunurlar ve gönüllü olarak Sultan'ın ordusuna katılırlardı.
f. Sipahiler : İkta ( toprak sahibi )olanların, gelirlerinin bir bölümü ile beslemek zorunda oldukları askerleridir.
Buna göre ülke toprakları vergi gelirlerine göre bölümlere ayrılırdı . bu bölümlere ' İkta' denirdi. Bu toprakları işleyen çiftçiler , devlete vermeleri gereken vergiyi "Sipahi"ye verirlerdi. Sipahi de gelirinin bir bölümü ile atlı asker yetiştirirdi. Bu sisteme Osmanlı Devleti döneminde "Tımar "adı verilmiştir.
NOT : "İkta " sistemi ilk defa Büyük Selçuklu Devleti Veziri olan " Nizamül- Mülk " tarafından uygulanmıştır.
4. DİN VE İNANIŞ
İslam dini çok geniş alanlara yayılmış ve bir dünya dini haline gelmiştir. Bugün ,Pakistan , Hindistan ,Afganistan, Balkanlar gibi coğrafyalarda İslam dininin yayılması Türkler sayesinde olmuştur. Türkler İslam dininin daha çok Sünni- Hanefi ekolünü benimsemişlerdir. ( Hanefi mezhebine Türk mezhebi de denmektedir. )
Sünni İslam anlayışı yaymak ve korumak için mücadele etmişlerdir. ( Nizamül- Mülk'ün açmış olduğu Nizamiye medreselerinin amacı Sünni İslam anlayışını korumak ve geliştirmekti.)
Türkler arasında Sufilik ( Tasavvuf ) anlayışı da oldukça gelişmiştir. Sufilik hareketi sonucunda birçok tarikat ortaya çıkmıştır.
Bunların başlıcaları ; Rifailik, Kadirilik, Kübrevilik, Yesevilik, Ekberilik tir. Bunlardan Yeseviliğin kurucusu bir Türk - İslam alimi olan Hoca Ahmet Yesevi 'dir. Hoca Ahmet Yesevi İslam Dini nin Türkistan'da ( Orta Asya ) yayılmasında çok önemli bir role sahiptir. Bugün dahi Türkistan'da Hoca Ahmet Yesevi ,bütün Türk boyları tarafından kutsal kabul edilmektedir.
* DİL VE EDEBİYAT
Karahanlı Devleti'nin bu milli kimliği sayesinde bu dönemde Türk kültürü oldukça gelişmiş ve Türk kültürü açısından çok önemli olan birçok eser yazılmıştır. Gaznelilerde ve Büyük Selçuklu Devleti'nde ise durum biraz daha farklı idi. Bu devletlerde bilim dili Arapça idi. Resmi dil olarak ta Farsça kullanılıyordu. Halk ise Türkçe konuşuyordu . Bu dönemlerde Türk kültür tarihi için önem taşıyan belli başlı eserler şunlardır.
a. Divan-ı Lügat-it Türk -Kaşgarlı Mahmut : Türkçe 'nin zengin bir dil olfuğunu göstermek ve Araplara Türkçe öğretmek amaci ile yazılmış bir eserdir.
b. Şehname- Firdevsi
c. Divan-ı Hikmet- Hoca Ahmet Yesevi
d. Edip Ahmet - Atabet'ül Hakayık
e. Yusuf Has Hacip - Kutadgu Bilig
Timur Devleti döneminin en ünlü yazar ve şairi "Ali Şir Nevai"dir. Ali Şir Nevai , Türkçe'nin Farsça dan üstün bir dil olduğunu göstermek amacı ile "Muhakemat el Lugateyn " adlı bir eser yazmıştır.
Babür Şah'ta Çağatay lehçesi ile şiirler yazmıştır. Özbek Hanlıklarından Hive Han'ı "Ebu'l Gazi Bahadır Han"ın yazmış olduğu "Secere-i Türki " ve " Secere-i terakkime "dönemin ünlü diğer eserleridir.
3- Ünite
Moğol İstilası ve Sonrası
1-Cengiz ve Moğol Devleti
1196 yılında bütün Moğol reislerinin katıldığı kurultayda “CENGİZ” ismini alan Temuçin,Moğol Devletini kurmuştur.İlk dönemlerde çevresindekiMoğol kabilelerini hakimiyeti altına almaya çalışan Cengiz,daha sonra bütün kuvvetiyle Çin’e yönelmiş ve Pekin’i almıştır.Daha sonra Batı’ya yönelen Cengiz Han, Maveraünnehir’e sahip olmuş,Hazar Denizini kuzeyden ve güneyden geçerek Avrupa’ya yönelmiştir.
Moğol İstilası sonucunda;
a-Birçok şehir yakılıp,yıkıldı.Fakat kısa süre sonra yeniden imar edildi.
b-Türkistan-Çin ticareti hızla gelişti.
c-Moğol istilasından kaçan Türklerin çoğu Anadolu’ya yerleşerek Anadolu’nun hızla Türkleşmesini sağladı.
Moğol istilası Cengiz Han’ın ölümünden sonra da devam etmiştir.Selçuklular Moğol egemenliğini tanımış,Avrupa’da Baltık Denizi’ne kadar ilerlemişlerdir.
Bu devlete Cengiz Devleti denildiği gibi;Türk-Moğol Devleti de denilmiştir.Çünkü Cengiz’in ölümünden sonra devletin dört parçasından üçü Türklerin yaşadığı sahalarda kurulmuş ve hızla Türkleşmiştir.
2-Moğol Devletinin Parçalanması:
Cengiz Han Ölmeden önce Moğol adetlerine göre ülkeyi dört oğlu arasında paylaştırmıştı.Ölümünden sonra da devlet parçalanmıştır.
1-ALTINORDA DEVLETİ
Başkenti SARAY şehridir.Sibirya’da Karadeniz’in kuzenine kadar uzanan bölgede kurulmuştur.Devletin topraklarında pek çok Türk yaşadığı için kısa zamanda İslamiyete geçmiştir.14.yy’dan itibaren Moğolca yerini Türkçeye bırakmıştır.
ÖNEMİ:Rusların güçlenmesini ve Karadeniz’e inmelerini engellemişlerdir.
Timur tarafından paçalara ayrılmışlar,parçaları da Rusların egemenliğine girerek tarihten silinmişlerdir.
Altınorda Hanlığının parçaları:KIRIM HANLIĞI-ASTRAHAN HANLIĞI-KAZAN HANLIĞI-NOGAY HANLIĞI-SİBİR HANLIĞI-KÜÇÜM(Sibirya)HANLIĞI
2-İLHANLILAR:
Başkenti TEBRİZ’dir.İran’da kurulmuştur.*
a-İran,Irak,Azerbaycan ve Anadolu’ya hakim olmuşlardır
b-.Abbasiler’i yıkmışlardır
c-Anadolu Selçuklularının yıkılışında önemli bir rol oynamışlardır
d-Batıniler’i yıkmışlardır
e-İslamiyete girmişler,zamanla Türkleşmişlerdir
İç karışıklar sonucu yıkılmışlardır
3-ÇAĞATAYLILAR:
Başkenti SEMERKANT’tır.Doğu Türkistan’da kurulmuşlardır.Moğol Hanlıkları içinde en hızlı ve kısa sürede Türkleşip,Müslümanlaşmış olanıdır.Timur tarafından ele geçirilmiştir.Ayrıca bu dönemde Moğolca ile Türkçenin karışması sonucu ÇAĞATAY LEHÇESİ adı verilen lehçe ortaya çıkmıştır.
4-KUBİLAY HANLIĞI:Önceleri Çin’in tamamını fethettiği için başkenti PEKİN iken daha sonra KARAKURUM’a taşınmıştır.Asıl Moğol yurdunda kurulmuşlardır.Türklerin yaşadığı yerlere uzak kuruldukları için Türkleşip Müslümanlaşmamışlardır.Zamanla Çinlileşmişlerdir.
2-TİMURLULAR
Çağataylıların zayıflamasıyla yönetimi ele geçiren Timur tarafından kurulmuştur.Hindistan’dan Anadolu’ya,Basra Körfezinden Aral Gölü ve Ukrayna’ya kadar toprakları ulaşmıştır.
ÖNEMİ:1-Altınorda Hanlığını yıkarak,Rusların Karadeniz’e inmelerine neden olmuştur.
2-Osmanlı Devleti ile yaptığı Ankara Savaşını kazanmış,Osmanlıların Anadolu’daki hakimiyetini bir müddet tehlikeye atmıştır.Timur soyundan gelen ULUĞ Bey zamanında matematik ve astronomi,HÜSEYİN BAYKARA zamanında da edebiyat gelişmiştir.Bu dönemin en ünlü edebiyatçısı ALİ ŞİR NEVAİ’dir.Eseri olan MUHAKEMETÜL LUGATEYN ile Türkçe’nini Farsça’dan daha zengin bir dil olduğunu kanıtlamaya çalışmıştır.
Timur Devletine ÖZBEKLER son vermiştir.
(ÖZBEKLER)ŞEYBANİLER Timur Devletinden sonra onların coğrafyasına hakim olmuşlardır.Safeviler tarafından HİVE-HOKAND ve BUHARA HANLIKLARIna bölünmüşlerdir ve Ruslar tarafından yıkılmışlardır.
SAFEVİLER: Şah İsmail tarafından İran’da İlhanlılar’dan sonra kurulmuştur .Bir Türk Devletidir
.İran,Irak,Horasan,Azerbaycan,Türkmenistan ve Doğu Anadolu’nun bir kısmına hakim oldukları için Osmanlılar’ dan sonra dönemin en güçlü devleti olmuşlardı.Osmanlılarla da uzun süren mücadeleleri olmuştur.Afşar Türkleri tarafından varlıklarına son verilmiştir.
HİNDİSTAN’DAKİ TÜRK SULTANLIKLARI
Gaznelilerden sonra Hindistan’da etkili olan ilk Türk Devleti Delhi Türk Sultanlığıdır.Bu devlet Hindistan’da Türk kültürünün devam etmesini sağlamıştır.
BABÜRLÜLER:Timur soyundan olan Babürşah tarafından Afganistan ve Hindistan’da kurulmuştur.Hindistan’da kurulan son Türk-İslam Devletidir. İngilizler tarafından yıkılmış ve Hindistan uzun yıllar İngiliz egemenliğinde kalmıştır.
Dünyanın en güzel mimari eserlerinden biri olan TAC MAHAL Babürlü hükümdarı Şah Cihan tarafından eşi için yaptırılmıştır.
0 Yanıt
1567 Gösterim