Kur’ân’ı Anlama ve Yorumlamada Yeni
Yönelişlerin Doğuşunu Hazırlayan Sebepler
Kur’ân’ı anlama ve yorumlamada yeni yönelişler
ifadesiyle Hindistan, Malezya gibi Doğu Asya’dan Avrupa
ve Amerika’ya kadar tanık olduğumuz pek çok
gelişmelere değinilmektedir. Ancak ilk olarak Kur’ân’ı
anlama ve yorumlamada yeni yönelişlerin doğmasına yol
açan bazı tarihî gelişmelere sırasıyla bakmakta yarar
vardır. Bunlar şöyledir:
1. Kur’ân’ı anlama ve yorumlamada yeni yönelişlerin
doğuşunu hazırlayan sebeplerin başında Müslüman
entelektüellerin Batı dünyasındaki gelişmelerden
etkilenmiş olmaları gelmektedir.
2. Yeni yönelişlerin dikkat çekici özelliklerinden biri
de öze dönüş söylemi ile Kur’ân’a dönüşü
savunmadır.
3. Kur’ân’ı merkeze alan okumaların doğal bir sonucu
olarak sünnet konusundaki menfi yaklaşımlar
ortaya çıkmıştır.
4. Modern okumalarda dikkat çeken bir diğer yön,
Kur’ân’ın bütüncül bir tarzda okunması
gerekliliğidir.
5. Bu dönemde bidatçiliğe, mezhepçiliğe ve
taklitçiliğe karşı sert eleştiriler yapılmış,
mezheplerin ve icmaın bağlayıcılığına karşı
çıkılmış; icmaın pratikte gerçekleşmesinin
mümkün olamayacağı iddia edilmiştir. Bu nedenle
içtihada yönelmişlerdir.
6. Kur’ân’ın ezelî kelam olduğu düşüncesi
reddedilerek tarihselci bir bakış açısıyla Kur’ân
yorumlanmıştır.
7. Modern dönem yorumcuları, tefsîr usûlü olarak
dayatılan bilgilerin, İslâmî ilimlerin farklı
disiplinlerinden derlenmiş bilgiler olduğunu iddia
etmektedirler.
8. Yeni yöneliş sahiplerinin bir kısmı, Kur’ân’ı bir
söz-metin (hitap) olarak görmektedir.
9. Modern okumaların ilk döneminde Kur’ân âyetleri
arasında nesh bulunmadığı belirtilirken, son
dönemde Kur’ân âyetleri arasında da neshin vuku
bulduğu şeklinde bir yaklaşım kabul görmektedir.
10. Yeni yönelişe göre kaleme alınan bazı tefsîrlerde
Kur’ân’ın, rasyonalist bir bakış açısıyla
yorumlanmıştır.
Modernist Yönelişler
Tarihselci Yaklaşımlar
Tarihselliğin Tanımı: Tarihselcilik (historicism), insanı
ve toplumu anlamak için kesin bir biçimde tarihsel
koşullara gidilmesi gerektiğini, tarihin dışına çıkarak insan
tabiatını anlamanın imkânsız olduğunu savunur.
Tarihselliğin Tarihçesi: Günümüz İslâm dünyasında
tarihselci bakışa dair üç yaklaşım bulunmaktadır.
Bunlardan ilki, tarihselciliği İslâmî ilimlerin tecdidi
noktasında zorunlu bir mecra olarak görülmesidir. İkincisi,
tarihselci yaklaşımı bütünüyle reddeden ve kökeni
bakımından Batılı olan bu yaklaşımın bozulmaya
uğramayan Kur’ân açısından yıkıcı sonuçları olacağıdır.
Üçüncü yaklaşım ise varoluşsal bir durum olarak tarihsel
materyallerden yararlanmak gerektiğini, dolayısıyla
tarihselci bakış açısının geleneğimize bütünüyle aykırı
düşmediğini söylemektedir.
Dilbilimsel Yaklaşımlar
Semantik (Anlambilim): Semantik, bir dilin temelini
oluşturan kelimeleri detaylı bir şekilde tahlil ederek
anlamlarını doğru bir şekilde ortaya koymadır. Dolayısıyla
bir kelimenin anlamını öncelikle lügavî/etimolojik açıdan
doğru bir şekilde tespit etmeye çalışır. Bununla beraber bu
kelimelerin kendi dönemi içerisinde geçirmiş olduğu
anlam değişikliklerini inceler. Son olarak kelimelerin
tarihî süreç içerisinde kazandığı ya da kaybettiği anlamları
araştırır.
Semiyotik/Semiyoloji (Göstergebilim): Canlı varlıkların
birbirleri arasında bildirişim amacıyla kullandıkları her tür
işaret sistemini ele alır. Semantik ile iç içe görünen
semiyotik daha geniş bir sahayı ihata eder ve dilsel olan ya
da olmayan, tüm işaretlerin gösterilenleri üzerinde fikirler
yürütür. Semiyotik, tüm gösterge türleriyle ilgilendiği için
hem semantikten hem de hermenötikten (yorumbilimi)
daha geneldir. Semiyotik süreç, dört aşamadan oluşur.
Bunlar algı, bilme, anlam ve açıklamadır.
Kur’ân’ı anlama ve yorumlamada semiyotik sürecin
devreye sokulması, esasen Kur’ân’ın tarihsel ve dilsel
formuyla; yani Kur’ân’ı oluşturan her türlü imkânın
kodlarını tespit etmekle yakından ilgilidir.
Ayrıca semiyotik süreci uygularken karşı karşıya
kalınabilecek bir başka problem de Kur’ân’ın normatif
yapısıyla ilgilidir.
Kur’ân’ın bir eda dili değil, bir telakki dili olması da
aslında böyle bir okumayı zora sokmaktadır; yani
Kur’ân’da esas olan, metinde var olan manayı tespit
etmektir. Bu nedenle Kur’ân’ı anlama ve yorumlamada
semiyotikten istifade etmek mümkün ise de bunu
Kur’ân’ın tamamına uygulamanın imkânsızdır.
Hermeneutik (Yorumsamacılık/Yorumbilimi): Yunan
mitolojisinde tanrıların mesajlarını insanlara Hermes iletir
ve ilettiği bu mesajlara kendi yorumunu da katardı. Bu
sebeple yorumbilimi anlamına gelmektedir. Kutsal
Kitab’ın yorumlanması sürecine teolojik hermenötik
denmiştir. Romantik hermenötik, yöntembilimsel
hermenötik, varoluşçu hermenötik, felsefî hermenötik ve
nesnel yorumsamacılık hermenötiği gibi farklı yaklaşımlar
söz konusudur. Kur’an açısından Kur’ân’da ilahî bir mesaj
bulunduğu ve bu mesajın bir yorum aracılığı ile elde
edilebilmektedir. Ancak Kur’ân bunu, tahrife uğramamış
metni üzerinden sunar. Bu nedenle metni aşan hiçbir
yorumu kabul etmez.
Modernist Düşünürler
Fazlurrahman
Fazlurrahman’ın önerdiği Kur’ân’ı anlama yönteminin
batı hermenötik geleneğinden etkilendiği görülmektedir
ancak yine de batı düşüncesine bağlı bir tefsir yöntemi
uygulamaya çalıştığı söylenemez. Almış olduğu sıkı dinî
eğitim ve eserlerinde yoğun bir şekilde kullandığı İslâm
düşüncesinin klasik kaynakları, onun Müslüman dünya
görüşüne bağlı kaldığını gösterir.
Ona göre Kur’ân’ı bu asrın icaplarına uygun bir şekilde
anlayabilmek için yeni bir okuma-anlama metodolojisi
geliştirmek ve bu metodoloji, hem geleneksel bilgiyi
doğru bir şekilde anlamamıza imkân tanımalı hem de
çağın problemlerine çözümler üretebilmelidir. Kur’ân’ı
anlama ve yorumlama yöntemimiz, Fazlurrahman’a göre
ikili bir anlama faaliyetine ihtiyaç duyar.
İlki Kur’ân’ın indiği döneme gitmek ve o dönemi bir
bütün olarak değerlendirmektir. Bu faaliyet de iki
aşamadan oluşur:
1. Âyetlerin tarihî ortamlarını ve cevap olarak
geldikleri meseleleri derinlemesine (bütün dinî,
idarî, siyasî, askerî, coğrafi vb alanlarda) tahlil
etmek gereklidir.
2. Kur’ân’ı anlama geçmişten bugüne dönebilmek
olmalıdır.
Fazlurrahman’a göre, özellikle 19. asırda İslâm
dünyasında bir modernleşme hareketi başlamış, bu
hareketin İslâm’ın temel metinlerine dönme çağrıları,
Müslümanların kendilerine gelmesine neden olmuştur.
Muhammed Arkoun
Arkoun’un Kur’ân nasslarını yorumlama çabasına giriş
yaptığı kapı, tarih kapısıdır. Bu nedenle yorum
sahasındaki tek çabası, Arap-İslâm düşüncesine tarihselci
bakış açısını egemen kılabilmektir. Ona göre hiçbir şey
tarihsel olmaktan kurtulamamaktadır. Öyle ki hakikat
denen şeyin kendisi bile tarihseldir.
Arkoun’a göre, Kur’ân nassı ile onun yorumu durumunda
olan nasslar arasında kesin bir ayırım vardır. Ona göre,
“Kur’ân” ayrıdır, “Kur’ân olgusu” ayrıdır.
Hasan Hanefi
Hasan Hanefi, geleneğin yorumlanmasının sadece kendi
kaynaklarımızın öngördüğü metodolojilerle değil, aynı
zamanda Batı kaynaklı yorum teorilerinden de
yararlanmak suretiyle gerçekleştirilebileceğini düşünür.
Ona göre, İslâm ümmetinin diğer topluluklara üstünlüğü,
temelde kitaplarının tahrif edilmemiş olmasıdır. Kur’an’ın
peyderpey indirilmesi ve Kur’ân’ın anlamının sabit
olmadığını savunmaktadır. Hasan Hanefi’ye göre, bugün
İslâm dünyasında öne çıkartılması gereken tefsîr
“vakiî/olgusal tefsîr” olmalıdır. Vakiî tefsîr, asla literal
(sadece lafzın sınırları içerisinde hareket eden) bir tefsîr
değildir. İçerik ve gaye kriterlerini göz önüne alır,
makâsıd ve mesâlih ekseninde hareket eder; çünkü
zarurât-ı dîniyyeyi (canın, malın, aklın, neslin, dinin
korunması zarureti) bırakıp; ikinci, üçüncü konulara
takılmak, vahyin mantalitesine terstir. Bu nedenle hayatın
içinde bizzat yaşanarak elde edilen tecrübeler ışığında bir
tefsîr hareketine girişmek, çok daha gerçekçi olacağını
benimsmiştir.
Nasr Hamid Ebu Zeyd
Ebu Zeyd’in Kur’ân’ı anlama konusunda gündeme
getirdiği en önemli iddialardan birisi Kur’ân ile olgu
arasındaki ilişkiye dair açıklamalarıdır. Buna göre, bazen
Kur’ân olguyu belirlediği gibi bazen de olgu Kur’ân’ı
belirler.
Ebu Zeyd’in nass-olgu arasındaki ilişkiyi açığa çıkarmak
için kullanacağı enstrümanlar, bütünüyle dilbilimsel
olacaktır. Mademki dil bir remizler sistemidir, o halde
dilde vakıalar, birer sembole dönüşerek varlık kazanırlar.
Dil bu anlamda, bir ilişkiler sistemine sahiptir.
Ona göre, Kur’ân’ı yorumlarken kesinlikle göz ardı
edilemeyecek tek bir husus varsa o da beşerin
maslahatlarıdır. Bu maslahatların tamamının Kur’ân’da
mevcut olduğunu söylemek ise çarpık bir bakış açısıdır.
Ona göre, nasslarda “mana” ve “maksat” ilişkisi göz ardı
edilmemelidir.
Türkçe Meâller ve Meâlcilik Hareketi
Türkçe Meâller
Matbu Kur’ân tercümelerinin ilk basımları, Tanzimat
fermanından sonra görülmeye başlanmıştır. Türkiye’de
pek çok Kur’ân meâli basılmıştır. Bu meâllerin bir kısmı,
özgün çalışmalar niteliğindedir. Kimi meâller ise Batı’da
yahut İslâm dünyasının bir başka bölgesinde yapılmış
çalışmalardan etkilenmiştir. Kimileri ise aslında tefsîr
olarak yazılmış olan eserlerin meâl kısımlarıdır.
Türkiye’de yapılan bazı meâl çalışmaları ise şiir
şeklindedir. Son dönemde Türkiye’de dikkat çekici bir
meâl çalışması da âyetlerin alt kısımlarına kelime kelime
Türkçelerinin yazılmasıyla hazırlanan kelime izahlı
Kur’ân meâlleridir.
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (Hak Dini Kur’ân
Dili Meâli)
Elmalılı Hamdi Yazır’ın 1930’lu yıllarda hazırlamış
olduğu tefsîr çalışmasının meâl bölümü, Türkiye’deki
mevcut meâllerin en önemlilerinden sayılır. Hamdi
Yazır’ın Kur’ân meâlini aslında iki bölümde mütalaa
etmek gerekir. Bu bölümlerden ilkini, tefsîrinin sadece
meâl kısmı oluştururken, ikincisini eserin tefsîr kısmında
yer alan Kur’ân tercümeleri oluşturur. Elmalılı kendi
çalışmasını, bir tefsîr ve meâl olarak değerlendirmiştir.
Ömer Rıza Doğrul (Tanrı Buyruğu)
İlk baskısı 1947 yılında neşredilen Tanrı Buyruğu, temel
olarak iki bölümden oluşmaktadır. Doğrul bu meâli,
Doğu-Batı kaynaklarını ayırt etmeksizin taramak suretiyle
kırk yılda tamamladığını anlatır. Tefsîrî tercümeyi esas
alır ve gerçekten akıcı ve anlaşılır bir Türkçe kullanır.
Sûreler hakkında kısa bilgiler verir. Âyetler arasındaki
bütünlüğe azami gayret gösterir. Mevlana Muhammed
Ali’nin Kadıyanî görüşlerinden etkilendiği yönünde
eleştirilmektedir Bununla birlikte meâlinde kabulü kolay
olmayan bazı açıklamaların bulunduğu da söylenebilir.
Hasan Basri Çantay (Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm)
İlk defa 1953 yılında üç cilt halinde basılan Kur’ân-ı
Hakim ve Meâl-i Kerîm, açıklamalı bir Kur’ân meâlidir.
Meâlde mümkün olduğu kadar harfî tercümeye riâyet
edilmiştir. Dolayısıyla fiillerin zamanlarında, kelimelerin
Arap dilindeki asıl karşılıklarında herhangi bir tasarrufa
gidilmemiştir. Âyetlere bilimsel veriler ışığında
açıklamalara gitmemiş, bu gibi okuyucuya bırakmıştır.
Çantay’ın meâline ilişkin bazı eleştiriler de mevcuttur.
Meselâ anlaşılır bir Türkçe kullanılmaması, esas metinde
bulunan zamir ya da ism-i işaretleri de paranteze aldığı
şeklinde eleştirilerdir.
Meâlcilik Hareketi
Meâlcilik hareketinin doğuşunu hazırlayan sebepler, çağın
ve Müslümanların gereksinimleriyle yakından ilgilidir. Bu
nedenle Kur’ân’ı anlama ve yorumlamada ortaya çıkan
yeni yönelişleri oluşturan şartlar, meâlcilik hareketini de
etkilemiştir. Bu hareket içerisinde yer alan insanların
dindarlardan oluşması oldukça önemlidir. 1970’li yıllarda
Seyyid Kutub’un Türkçeye tercüme edilen Fi Zilâli’lKur’ân
adlı tefsîri ile Yoldaki İşaretler adındaki kitabı,
daha sonra neşredilen Mevdûdî’nin Tefhîmu’l-Kur’ân’ı ile
Kur’ân’da Dört Terim’i ve usûl sahasında İsmail
Cerrahoğlu’nun Tefsîr Usûlü, Türkiye’deki meâlci kesimi
derinden etkilemiştir.
1980 ihtilalinden sonra Kelime dergisini çıkaran grup,
Kur’âncı söylemin önemli örneklerini yansıtan yazılar
kaleme almıştır. Bu dergide Muhammed Esed’in Kur’ân
Mesajı’ndan pek çok tercüme de yapılmıştır.
Meâlcilik hareketinin temel argümanı, Kur’ân’ın
açıklayıcı ve anlaşılır bir metin olmasıdır. Öze dönüş ya
da Kur’ân’a dönüş şeklinde nitelendirilen meâlcilik, niyeti
itibarıyla öyle olsa da gerçekte bunu tam olarak
sağlayamamıştır. Kur’ân’a dönüş yolunda gayret sarf
edenlerin, kimi zaman birbirini hiç tutmayan meâllerle
karşılaştıktan sonra hayal kırıklığı yaşadıkları da
görülmektedir.
Meâl-Tefsîrler
Müslüman entelektüellerin, meâl okumalarından sonra
dinî bilgi açısından birçok konuda yetersiz olduklarını
görmüş olmalarından dolayı Türkiye’de meâl-tefsîr tarzı
kısa tefsîrlerin doğuşunu hazırlamıştır. Meâl-tefsîrler
sahasında Türkiye’de neşredilmiş en önemli eserler;
Muhammed Esed’in Kur’ân Mesajı adındaki çalışması ile
Mustafa İslâmoğlu’nun Hayat Kitabı Kur’ân’ı ve İhsan
Eliaçık’ın Yaşayan Kur’ân’ıdır.
Muhammed Esed (Kur’ân Mesajı)
Kur’ân’ı günümüz dünyasına anlaşılır bir dille sunmak
amacıyla kaleme alınmıştır. Klasik tefsîr usûlünün
etkisinde kalmakla birlikte bu geleneğe, yeni yorum
yöntemlerini uygulamıştır. Esed’in pek çok âyeti mecaza
hamletmesi ve bazı mucizeleri ise rasyonalist bir
yaklaşımla tefsîr etmesi eleştirilmiştir. Her ne kadar
Esed’in tefsîrini gelenekten sapma olarak görenler varsa
da doğru olanı, bu yönelişleri bir sapmadan ziyade bir
çıkış yolu olarak görmektir
Nüzûl Sırasına Göre Yazılan Tefsîrler
Kur’ân’ın nüzûl sırasına göre tefsir edilmesi Kur’ân’ı
anlama yöntemi olarak Hz. Peygamber (sav) dönemine
kadar uzanan bir geçmişi vardır. Kur’ân’ın bütünlüğünü
ön plana alan bu aşama, elde ettiği bütün tarihî verileri, bir
de Kur’ân’ın âyet ve sûreler arası ilişki ağlarını gözden
geçirip, her ifadeyi siyakını dikkate alarak yorumlar.
Nüzûl sırasına göre tefsîrin merkezî unsuru Kur’ân’dır ve
bu açıdan Kur’ân’a dönüş söylemlerine denk düşen bir
iddiaya sahiptir. Kur’ân’ı nüzûl sırasına göre yorumlayan
tefsîrlerin en önemlilerinden ilki Muhammed İzzet
Derveze’nin et-Tefsîru’l-Hadîs’idir. Türkçe’ye de tercüme
edilen bu tefsirin müellifi ile aynı dönemde yaşayan
Abdülkadir el-Furâtî’nin kaleme aldığı el-Beyânü’l-Meânî
adındaki tefsîr de ikinci sırada yer alır.
Muhammed İzzet Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs: Nüzûl
Sırasına Göre Kur’ân Tefsîri
1941-1945 yılları arasında eserini tamamlayan müfessirin
bu tefsîri yazma amacı, modern dönemde İslâm
dünyasının Kur’ân’ı anlama noktasında ihtiyaç duyduğu
meselelerde onlara yardımcı olmaktır. Kur’ân’da
oluşturulan amaç/usûl ve araç/vesâil konuları, tefsîrinde
başarıyla ele alınmıştır. Derveze, kendi döneminde pek
çok yorumcunun içine düştüğü hataya düşmemiş,
Müslüman toplumların geri kalmışlıklarından kaynaklanan
kompleksli bir yaklaşıma tefsîrinde hemen hiç yer
vermemiştir. Tefsîrinde eleştirilebilecek en ciddi görüş,
Kur’ân kıssalarının anlatımında önemli olanın, verilmek
istenen mesaj olduğunu iddia etmesidir.
0 Yanıt
1847 Gösterim