İlk iş olarak, sahtiyan (keçi derisi) veya meşin (koyun derisi), hangi deri
cinsi tercih edilecekse, debbâğhânede önceden temizlenip kahverengi, siyah,
vişneçürüğü veya ördekbaşı yeşili bir renge ılık banyoda boyanmış olmalıdır.
Kap için seçilen deri, mermer üzerinde ıslak vasatta bıçkı denilen âlet
yardımıyla iç tarafından yanlamasına tıraş edilerek kâğıt gibi inceltilir. Klasik
mücellitlikte öğrenilmesi gereken ilk merhale budur; çünkü işlem yapılırken
derinin üzerinde oluşabilecek bir yırtık bütün emekleri boşa çıkartır.
Kitabın açılıp kapanma yerine rastlayan derinin daha kalın bırakılması kabın çabuk
yıpranmasını önlediği için, tıraş esnasında buna dikkat edilir.
Derinin tıraşlanması işleminden sonra alt ve üst kap olarak kitabın eni ve
boyuyla aynı ölçüde kesilmiş iki mukavvanın üstüne bu deri, sırt dışındaki üç
tarafından içeriye kıvrılarak bütünüyle gergin bir şekilde yapıştırılır. Bu
maksatla çiriş tozuyla hazırlanmış bir tutkal kullanılır. Sırt (dip) tarafı ise
muhat payı olarak yapıştırılmadan geniş bırakılır. Kap, tazyik altında kurumak üzere bekletilir. Bezemesiz sade deriyle kap yapılışı böyle olur. Eski
devirde kıl kalem denilen fırçayla zermürekkep kullanılarak deri üzerine
işleme tarzında gerçekleştirilen yazma kapların ön hazırlığı da bu usulledir.
Eskiden hazır mukavva bulunmadığı için kağıtların bir büyük ahşap levha
üzerine, usulüne göre üstüste yapıştırılması yoluna gidilir ve bu murakka‘
germe işleminin sonunda mukavva elde edilirdi. Zamanımızda tamir için eski
kitap kapları sökülüp ara kağıtları açıldığında, üzeri geçerliliği kalmamış
yazılarla dolu yazma kitap varaklarının bu maksatla kullanıldığı
görülmektedir.
Gömme şemse tekniğiyle yapılacak kaplarda şu farklı uygulama gerekir:
Yine kitap ölçülerinde olmak üzere, üst ve alt kaplar için ikişer mukavva
hazırlanır. Basılacak kalıpların sınırı mukavvaların sadece ikisi üzerinde
çizilerek görünür hale getirilir. Dendan çivisi ile bu çizgilerin üstüne çekiçle
vurularak kullanılacak kalıpların ölçüsüne göre mukavva üzerinde pencereler
açılır.
Günümüzde de biri düz, diğeri kalıba göre açılmış boşlukları
bulunan iki mukavva üstüste yapıştırılır. Aynı işlem alt kap için de tekrarlanır.
Tıraşlanmış deri, biraz evvel anlatıldığı şekilde her iki kabın üzerine
yapıştırıldığında, kalıpların oturtulacağı yuvalar çukur haliyle belirir. Kalıplar
buraya yerleştirilip, ıstampa âleti altında baskıya alınarak kuruması
beklendiğinde, desenler kabın üstünde kabartma olarak kendini gösterir.
Gömme şemse için kullanılacak kalıpların hazırlanmasına, tarrah
denilen sanatkârlar tarafından desenlerinin çizilmesiyle başlanır. Geçmiş
yüzyıllarda üstüste yapıştırılarak sertleştirilmiş manda köselesi üzerine
aktarılan desenler itina ile hakkâkler tarafından oyulur; kullanılmaktan dolayı
eskidiğinde kalıp yenilenirdi. Daha sonraları, bunun yerine dayanıklılığı fazla
olan sarı pirinç madeninden kalıplar yapılmıştır. Ne kadar farklı desene sahip
olan kalıp kullanılırsa, görünüm de o nisbette zenginleşir. Doğu’nun ortak
malı sayılan hatayî gurubu çiçekler, rûmî çeşitleri, bulut gibi tezyinî
unsurlar şemse, salbek, köşebend, kenar suyu bölümlerinde yerine ve
usulüne göre kullanılmışlardır.
Doğu tarzında ciltlemek için, önce kitabın Batı’daki forma karşılığı
cüzleri üstüste birbirine bağlanarak elde dikilir. Bu maksatla ibrişim (ipek
iplik) kullanılır. Sırtı tutkallanan cüzler, artık şîrâze örmeğe hazır hâle
getirilir. Kitap sırtının üst ve altına, çoğu zaman çift renkle dağılmayı
önlemek için örülen şîrâzenin farklı isimlerle anılan çeşitleri vardır: Geçmeli,
tek baklava, çift baklava, sağ sol yolu, sıçan dişi, alafranga...Şîrâze
örülmeden önce her bir cüzün içinden bir ibrişim atılır. Bütün cüzler bitene
kadar bu işlem sürdürülür. Son cüzün içinden geçirilip sırtta düğümlenir.
Bundan sonra kitabın sırtına dip kösteği denilen bir deri yastık yapıştırılır,
buna dip tutmak denilir. Evvelden hazırlanmış olan kaplar, dipteki
uzantılarından kitabın sırtına önce alt kap, sonra da üst kap sırasıyla
bağlanır. Bunun için cendere denilen âlet kullanılır.
0 Yanıt
1909 Gösterim