Konu: İlâhi Hakkında Bilgi

[Ders Hocası]

İlâhi: Dinî tasavvufî içerikli, çoğunlukla Allah ve peygamber sevgisiyle,
tanınmış din büyüklerinin üstün vasıflarını dile getiren manzumelerin
Türk mûsikisi makam ve usulleri çerçevesinde bestelenmiş şeklidir.

Hemen her makamda ilâhi bestelenirse de fazla tiz seslerde dolaşmayan,
Türk mûsikisinde ağır başlı olarak nitelendirilen makamlardan ilâhi
bestelenmesi gelenek haline gelmiştir. Son dört asır içerisinde
kaydedilmiş bazı repertuar ve güfte mecmuaları incelendiğinde ilâhi
bestelerinde çoğunlukla acem, acem-aşiran, bayatî, bestenigâr, dügâh,
eviç, hicaz (ailesi), hüseynî, hüzzam, ırak, mâhur, nevâ, rast, sabâ, segâh,
uşşak ve tâhir gibi makamların tercih edildikleri görülmektedir. Daha çok
sofyan, düyek, evfer, devr-i hindî gibi küçük usullerle ölçülen ilâhilerde
muhammes, çember, evsat, devr-i kebîr, berefşan ve hafîf gibi büyük
usuller de kullanılmıştır.

Kendilerine mahsus tavırları olan ilâhiler genellikle okundukları yere göre
cami ve tekke ilâhileri diye ikiye ayrılmalarına rağmen bunların dışında
değişik zaman ve mekânlarda da icra edilirler. Tekkelerde zikir esnasında
zâkirler tarafından okunan ilâhilere genel olarak “zikir ilâhisi” veya “usül
ilâhisi”, zikir dışında topluca okunan ilâhilere de “cumhur ilâhisi” denilirdi.
“Meydan ilâhileri” de denilen tekke ilâhilerinin, zikrin ayakta devamı
sırasında okunanlarına “kıyam ilâhileri”, oturarak zikredildiğinde
okunanlarına “kuûd ilâhileri”, devran esnasında okunanlarına “devran
ilâhileri” denirdi.

Eskiden özellikle tekkelerde ve camilerde hicrî aylara göre seçilmiş
ilâhiler okunurdu. Muharrem ayında Hz. Hüseyin’in şehadetini, Kerbelâ
olayını ve Ehl-i beyt sevgisini konu edinen “Muharrem ilâhileri”; rebîülevvel
ve rebîülâhir aylarında Hz. Muhammed’e ait unsurların bulunduğu ilâhiler;